کتاب آسیب شناسی برنامه درسی دینی (در ابعاد اهداف، محتوا، روش ها و ارزیابی)

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 9
مقدمه 9
فصـل دوم 15
آسیب شناسی 17
مفهوم آسیب شناسی تربیت دینی 18
آسیبهای تربیتی 18
مفهوم برنامه درسی 19
مراحل اساسی برنامه درسی 21
ویژگیهای برنامه درسی مطلوب 22
اهداف برنامه درسی 23
محتوای برنامه درسی 23
روش های تدریس برنامه درسی 23
ارزشیابی برنامه درسی 24
کودکان پیش دبستان 25
آموزش و پرورش پیش از دبستان 25
اساسنامه دوره پیش از دبستان در ایران 26
رویکرد برنامه و فعالیتهای دوره ی پیش دبستانی 27
محتوای آموزشی و پرورشی دوره ی پیش دبستانی 27
مفهوم دین 28
هدف از آموزش مفاهیم دینی 29
مفهوم تربیت 29
تربیت دینی 29
روشهای اکتشافی در تربیت دینی 30
مروری بر پیشینه پژوهش 31
مروری بر پیشینه مطالعات داخلی 31
مروری بر پیشینه مطالعات خارجی 34
خلاصه و جمع بندی 35
فصـل سوم 39
روش مطالعه 39
فصـل چهارم 51
فصـل پنجم 77
منـابع و مآخـذ 89
منابع فارسی 89
منابع غیر فارسی 96

تردیدی نیست كه دوران كودكی، مهم ترین و تاثیرگذارترین دوره در طول زندگی انسان است. تربیت فرزند به معنای فراهم آوردن مقدمات لازم برای به فعلیت رسیدن قوای او در راه تقرب به خداوند است. روانشناسان نیز امروزه معتقدند كه یادگیری انسان در دوره كودكی بسیار سریعتر و ماندگارتر است. تجربه نیز اثبات می كند كه انسان در تقید و پایبندی به آنچه در دوران كودكی فراگرفته است، استواری بیشتری از خود نشان می دهد.
بدیهی است كه آموزش های دینداری نیز باید از همین دوران آغاز شود تا نهاد كودك، رنگ و بوی دینی بگیرد و رفتار او در دوره های دیگر زندگی مبتنی بر دینداری باشد(حسینی، 1386). بسیاری از روانشناسان و دانشمندان تعلیم و تربیت بر این باورند که سالهای آغازین زندگی کودک یکی از مهمترین دوره های رشد او می باشد.بیشتر آنچه که در این دوران رخ می دهد به طور اساسی بر رشد بعدی کودک اثرگذار است. در واقع تشخیص اهمیت آموزش پیش دبستانی برای ایجاد بهزیستی کودکان به طور فزاینده ای در طول چند دهه گذشته مورد تاکید قرار گرفت. از آنجا که اساس شخصیت فرد در دوره پیش دبستانی شکل می گیرد ارائه آموزش های اثر بخش در این دوران برای رشد بعدی کودک از اهمیت حیاتی برخوردار است(تهذیبی، 1386).
امروزه متخصصان معتقدند که آموزش هنگامی می تواند حداکثر کارایی خود را داشته باشد که در سنین قبل از دبستان باشد و دوران اولیه ی کودکی فرصتی است که در آن خصوصیات رفتاری و جریانات رشد تغییرات سریعی را طی می کند(مهدیزادگان و آتش¬پور، 1385). سال¬های پیش از دبستان، دوره ای است، بسیار مهم چرا که شخصیت کودک در این دوره تکوین یافته و شکل می گیرد. در این سالیان کودک با کنجکاوی نسبت به خود و جهان پیرامونش، می¬آموزد و بستری مناسب و غنای آموزشی پیش بینی شده می توانند استعدادهای اورا به شکوفایی برساند.
کودک امروز، نوجوان فردا و سازنده ی آینده ی کشور است، بنابراین سرمایه گذاری برای او از اولویتی ویژه برخوردار است. تحقق این امر بیش از هر چیز در گرو آشنایی ما با دنیای کودک و نیاز ها و امکانات اوست. خوشبختانه این موضوعی است که نظام آموزشی کشور نیز بدان توجه کرده و اکنون می کوشد با اهمیت دادن به «دوره پیش از دبستان » و برنامه ریزی جهت آماده سازی نیروهای انسانی آگاه، در این پهنه گامهایی مؤثر بردارد(صادقیان، شعبانی و همکاران،1386). آموزش هايي كه در مراكز پيش دبستاني به كودكان داده مي شوند، زمينه ي رشد، يادگيري مفاهيم را به شكل غيرمستقيم فراهم مي كنند. محور اصلي در اين آموزش ها بازي است. بنابراين بايد آن را با ارزش، مثبت و براي كودك ارزشمند تلقي كرد. با فراهم كردن شرايط مناسب اين امكان براي كودك مهيا مي شود.
در رابطه با چگونگی آموزش مفاهیم دینی به کودکان اختلاف نظرهایی وجود دارد. گروهی معتقدند پیش از بلوغ نباید به کودک آموزش دینی داد و گروهی عکس این نظر را معتقدند. از نظر اسلام، به ویژه براساس سیره و رهنمودهای معصومان علیهم السلام، آموزش مفاهیم دینی از هنگام تولد شروع می شود و آموزش در دوره کودکی پایه و اساس در دوره های دیگر است از طرفی، آموزش صحیح و مؤثر بدون در نظر گرفتن توانایی ذهنی کودک مطلوب نیست و ممکن است کودک را نسبت به یادگیری دلسرد و یا در یادگیری او اختلال ایجاد نماید. از این رو، آموزش مفاهیم دینی به کودکان گرچه امری بسیار مقدس و والا است، اما موفقیت درآن، در گرو آگاهی و شناخت اصول و روش های آموزشی متناسب با آن است (سعادتمند و سرلک،1395). در ادامه این فصل به بررسی بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق درباره موضوع و نیز به بیان اهداف تحقیق و مفاهیم و اصطلاحات تحقیق می پردازد.
آموزش مفاهیم دینی نیز مانند هر علم دیگری نیاز به شناسایی و به کارگیری اصول و روش های صحیح، کارآمد و مؤثر دارد. بنابراین، همان گونه که شناخت خصوصیات و توانایی های کودکان در بهینه سازی آموزش مفاهیم دینی امری مسلم است، شناخت اصول و روش های مربوط به آموزش مفاهیم دینی کودکان دبستانی نیز ضرورت دارد. بدین ترتیب، اگر آموزش مفاهیم دینی کودکان بدون توجه به اصول و روش های صحیح آموزشی انجام پذیرد، مصداق این سخن امام صادق علیه السلام خواهد بودکه: «اَلعامِلُ عَلی غَیرِ بَصیَرة کَالسَّائِرِ عَلَی غَیرِ الطَّریقِ لایَزیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ الاَّ بُعدا»؛ کسی که بدون بصیرت دست به انجام کاری می¬زند، مانند رونده در بیراهه ای است که هرچه سرعتش بیش تر باشد، از مقصد دورتر خواهد شد (سعادتمند و سرلک 1393).
آموزش و پرورش در دوره ی پیش از دبستان از دیر باز در کشور، بعنوان مرحله ای از آموزش مطرح بوده است. یعنی از همان زمان که برنامه ریزی در امر تعلیم و تربیت کودکان در دوره دبستان به طور جدی مورد توجه قرار گرفت، مساله ی تعلیم و تربیت کودکان در سالهای اولیه ی پیش از دبستان نیز، که باید آن را سالهای سازندگی و تشکیل دهنده ی بسیاری از صفات و ویژگی های کودک نامید، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.نگاهی گذرا به تغییرات و تحولات آموزش و پرورش پیش از دبستان، نشانگر این واقعیت است که مبحث تربیت دینی گاهی به عمد و گاهی به سهو نادیده گرفته شده یا براساس یافته‌های مطالعاتی بدان پرداخته نشده است؛ لیکن تزلزل و مشکلات موجود در اعتقادات دینی جوانان این عصر ایران زمین، لزوم بازنگری عمیق و مبتنی بر مطالعه را در برنامه‌های دوره‌ی پیش از دبستان الزامی می‌کند(تهدیبی، 1386). برنامه درسی پیش از دبستان با توجه به سیاست های آموزش و پرورش و چگونگی تولید برنامه های یاددهی – یادگیری و برنامه های کودک محور توجه به فرهنگ و ظرفیت های محلی، فعالیت محوری و… ضرورت دارد.
بنابراین مربیان و مدیران مراکز پیش از دبستان با توجه به موارد ذکر شده باید به نحوه برنامه ریزی درسی، تهیه محتوای مناسب و مورد نیاز کودکان آشنا گردند. در این راستا اهداف یازده گانه ای را برشمرده اند که حدود انتظارات مربوط به خود را در دوره پیش از دبستان دارد که در این قسمت با اهداف دینی در برنامه درسی پیش از دبستان آشنا خواهد شد: شناخت فرهنگ و نشانه های دینی؛ که شامل پارامترهای ذیل می باشد: نعمت های خداوند و تشکر از لطف و مهربانی او، کتاب دینی(قرآن) و احترام به آن/ دین اسلام، پیامبران و امامان و نقش آنان در زندگی ما، مطالب ساده در قرآن(داستانها و…)، اهمیت سلام کردن، شروع نمودن کارها با نام خدا، مقدمات نماز، مراسم خاص و اعیاد مذهبی (صادقیان و شعبانی 1386).
تربیت دینی کودکان اهمیت و جایگاه خاصی در نظام آموزشی و تربیتی اسلام دارد. عواملی چون بی‌توجهی و یا عدم تقید والدین نسبت به انجام به موقع تکالیف عبادی، عدم ورزیدگی کودکان در انجام عبادات در دوران کودکی و ناآگاهی آنان از فلسفه و اهمیّت عبادات، در این زمینه نقش دارند. تاکنون نظام آموزشی ما عملاً نتوانسته است این آمادگی را در دانش آموزان برای رفع این مشکل ایجاد کند. برای رفع این مشکل، ضروری است پیش از سن تکلیف، کودکان با اعمال و تکالیف عبادی، فلسفه و فواید اعمال عبادی متناسب با دوره کودکی آشنا شوند. والدین و مربیان به عنوان مسئولان اصلی تربیت، باید زمینه فراگیری و انجام برخی از مسائل دینی را برای کودکان فراهم نمایند(ملکی و همکاران، 1390).
خداوند آدمی را با سرشتی پاک خلق کرده و از روح الهی خویش در او دمیده است. آدمی با زیستن در دنیا و پیروی از وسوسه های نفسانی به تدریج از این فطرت دور می شود و محیط و تربیت ناسالم نیز به این دوری دامن می¬زند(شمشیری و نوذری،1390). قرآن کریم منشور زندگی و راه سعادت انسان است. دوره ی پیش دبستان از حساس ترین مراحل تربیت و زمینه ساز شکوفایی فطرت الهی کودک است. توصیه های ائمه معصومین- علیهما السلام- که راهنمایان اصلی تعلیم و تربیت هستند، مؤید این موضوع است. حضرت امیرالمومنین امام علی علیه السلام به فرزند خود امام حسن علیه السلام- می فرمایند:… و اَن اَبتَدِئکَ بتعلیم الکتاب الله عزّوجّل (ای فرزندم)… و تربیت تو را به آموزش کتاب خدای عزوجل آغاز کردم (کیخواهی، 1393).
توجه به دین و تربیت دینی همواره به عنوان یکی از مسائل مهم در نظام تعلیم و تربیت مطرح شده است و دین در طول حیات بشری در زندگی انسان ها حضور داشته است وآنچنان این موضوع از اهمیت برخوردار بوده که خداوند متعال پیامبران زیادی را برای ارائه دین وتقویت و تربیت دینی انسان ها و جلوگیری از انحراف بشر به طرف غیر الهی، ارسال نموده است. هدف و مقصود نهایی تعلیم، امر حیاتی تربیت است و دو واژه تعلیم و تربیت، مکمل و متمم یکدیگر بوده، هر کدام بدون دیگری دارای نقص می باشند(مشکاتی،1390). تربیت دینی کودکان از طریق ارائه ی پاسخ های مناسب به سوال های دینی آنها از دیگر ویژگی‌های بسیار مهم و حساس کودکان، «کنجکاوی» فوق العاده آن‌هاست. همه‌ی کودکان، کنجکاو و جست‌و‌جو‌گر آفریده می‌شوند. کنجکاوی، بستر خداجویی و توحید، خمیرمایه‌ی خلاقیت و نو‌آوری است. رفتار کنجکاوانه در نزد کودکان بسیار چشم‌گیر و محسوس است. آن‌ها می‌خواهند با پرسش‌ها و رفتارهای کنجکاوانه‌ی خود راز و رمزها را بشناسد، پرده‌ها را کنار بزنند و نادیده‌ها را ببینند. کودکان با سؤالات فراوان خود می‌خواهند علت‌ها را بشناسند و با علت‌ العلل آشنا گردند. آن‌ها با سؤال‌ها و رفتارهای کنجکاوانه‌ی خود در پی شناخت خدا و تعظیم و تسبیح خالق‌اند. بچه‌ها از حدود سه سالگی مرتباً در مورد پدیده‌های مختلف سؤال می‌کنند و در شش سالگی پرسش‌های کنجکاوانه‌ی بچه‌ها به اوج خود می‌رسد و این امر بصیرت، خوش‌رویی، حوصله و صبوری والدین و مربیان را می‌طلبد(افروز، 1378). هدف آموزش و پرورش در دوره¬ی پیش از دبستان، پرورش و رشد همه جانبه ی کودک است. که شامل: رشد جسمی و حرکتی، رشد شناختی، رشد زبان و گفتار، رشد عاطفی – اجتماعی، رشد خلاقیت، ابراز وجود و درک زیبایی¬ها(مفیدی، 1383).
خردسالی آسیب پذیرترین و حیاتی ترین دوره رشد هر کودکی محسوب می شود. تحقیقات اثبات کرده که در چند سال نخست زندگی، ملزومات رشد شناختی و عاطفی باید در کودک پایه ریزی شود. کودکانی که از این ملزومات محروم می مانند بیش تر مستعد این هستند که با تمام کمک هایی که به آنها خواهد شد، عقب افتادگی ها را جبران نمایند، همواره دو یا سه مرحله از هم سالان خود عقب¬تر باشند (عابدی و همکاران، 1390).
با توجه به اینکه این مطالعه در صدد است برنامه درسی دینی پیش دبستانی را آسیب شناسی نماید لازم است به طور مختصر فعالیت های موسسه بیان شود: مکانی است برای ترویج و توسعه آموزش های قرآنی و ارتقاء سطح دانش و مهارت های دینی که هم اکنون در مقاطع پیش دبستانی و دبستان و متوسطه تا تحصیلات تکمیلی در دانشگاه عترت و معارف وابسته به الکریم اصفهان در حال فعالیت می باشد. تاریخ تاسیس و شروع فعالیت های آن از سال 1367 و تعداد شعب 150 شعبه، تعداد مربیان مشغول به فعالیت در مقطع پیش دبستانی 130 نفر و تعداد کودکان 6-4 سال در مقطع پیش دبستانی 2030 نفر گزارش شده است که هر ساله در دو ترم 6 ماهه به نام شکوفه های قرآن در شعب موسسه در حال آموزش می باشند. با توجه به فعالیت های مداوم و مستمر این موسسه، بر آن است تا با آسیب شناسی ابعاد گوناگون برنامه درسی دینی به این موضوع پرداخته و در صورت شناسایی آسیب ها و انحرافات در چهار بعد اهداف، محتوا، روش و ارزشیابی و پیشگیری از آنها و آموزش و تربیت دینی صحیح و به دور از آسیب های مطرح شده می توان انتظار تربیت واقعی و پایدار فرزندان را داشت.