محاسبه روایی: سنجش دقت و درستی ابزارهای سنجش
در تحقیقات علمی، اتکا به ابزارهای سنجش دقیق و معتبر برای جمع آوری داده ها و اندازه گیری متغیرها، امری حیاتی است. روایی، یکی از مهم ترین مولفه های کیفی ابزارهای سنجش، به معنای دقت و درستی آنها در سنجش آنچه واقعا قصد دارند بسنجند، اشاره دارد. به عبارت دیگر، روایی نشان می دهد که تا چه حد می توان به نتایج حاصل از ابزار سنجش اعتماد کرد.
دو نوع اصلی روایی وجود دارد:
1. روایی محتوایی:
این نوع روایی به همخوانی محتوای ابزار سنجش با مفاهیم و موضوعاتی که قصد اندازه گیری آنها را دارد، می پردازد. برای ارزیابی روایی محتوایی، می توان از روش های مختلفی مانند نظرخواهی از متخصصان، مقایسه با ابزارهای سنجش مشابه و بررسی جامع محتوای ابزار استفاده کرد.
2. روایی ملاکی:
این نوع روایی به ارتباط نتایج ابزار سنجش با نتایج حاصل از ابزارهای سنجش معتبر دیگر یا معیارهای شناخته شده، می پردازد. برای ارزیابی روایی ملاکی، می توان از روش های مختلفی مانند همبستگی با ابزارهای سنجش دیگر، مقایسه با معیارهای شناخته شده و روش های همزمان یا با فاصله زمانی استفاده کرد.
انواع روایی ملاکی:
- روایی همزمان: در این روش، نتایج ابزار سنجش با نتایج حاصل از یک ابزار سنجش معتبر دیگر که به طور همزمان اجرا می شود، مقایسه می شوند.
- روایی با فاصله زمانی: در این روش، نتایج ابزار سنجش با نتایج حاصل از یک ابزار سنجش معتبر دیگر که در زمان دیگری اجرا می شود، مقایسه می شوند.
- روایی پیش بین: در این روش، نتایج ابزار سنجش با معیارهای شناخته شده ای که در آینده قابل اندازه گیری هستند، مقایسه می شوند.
- روایی ساختاری: در این روش، ساختار داخلی ابزار سنجش و ارتباط بین مولفه های مختلف آن مورد بررسی قرار می گیرد.
محاسبه روایی:
روش های مختلفی برای محاسبه روایی ابزارهای سنجش وجود دارد که هر کدام بسته به نوع روایی و نوع ابزار سنجش مورد استفاده قرار می گیرند. برخی از روش های رایج محاسبه روایی عبارتند از:
- ضریب همبستگی: این روش برای سنجش روایی همزمان و با فاصله زمانی استفاده می شود و میزان همبستگی بین نتایج ابزار سنجش و نتایج ابزار سنجش معتبر دیگر یا معیارهای شناخته شده را اندازه گیری می کند.
- شاخص توافق: این روش برای سنجش روایی طبقه بندی استفاده می شود و میزان توافق بین طبقه بندی های انجام شده توسط ابزار سنجش و طبقه بندی های انجام شده توسط متخصصان یا ابزارهای سنجش معتبر دیگر را اندازه گیری می کند.
- شاخص K: این روش برای سنجش روایی طبقه بندی استفاده می شود و میزان توافق بین طبقه بندی های انجام شده توسط دو نفر را اندازه گیری می کند.
اهمیت محاسبه روایی:
محاسبه روایی ابزارهای سنجش از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا به ما نشان می دهد که تا چه حد می توان به نتایج حاصل از این ابزارها اعتماد کرد. نتایج حاصل از ابزارهای سنجش با روایی بالا، اطلاعات موثق و قابل اعتمادی را برای تصمیم گیری ها و اقدامات بعدی در تحقیقات علمی، برنامه ریزی آموزشی، ارزیابی عملکرد و سایر زمینه ها ارائه می دهند.
عوامل موثر بر روایی:
عوامل مختلفی می توانند بر روایی ابزارهای سنجش تاثیر بگذارند، از جمله:
- طراحی ابزار سنجش: وضوح، سادگی و جامعیت سوالات، تناسب سوالات با موضوع مورد سنجش، و ساختار منطقی ابزار از جمله عوامل مهم در طراحی ابزار سنجش هستند که بر روایی آن تاثیر می گذارند.
- نحوه اجرای ابزار سنجش: شرایط اجرا، آموزش های لازم به پاسخ دهندگان، و انگیزه و توجه پاسخ دهندگان از جمله عوامل مهم در نحوه اجرای ابزار سنجش هستند که بر روایی آن تاثیر می گذارند.
- تجزیه و تحلیل داده ها
امروزه برای بررسی بسیاری از متغیرها و پدیده‌ها در جامعه، از ابزارهای مختلفی استفاده می‌شود. یکی از رایج‌ترین ابزارها، استفاده از پرسشنامه‌ها است. اما نمی‌توان از هر پرسشنامه‌ای استفاده کرد و پیش از استفاده، باید از اعتبار آن مطمئن شد. یعنی باید اطمینان حاصل شود که آن پرسشنامه، متغیر موردنظر را اندازه‌گیری می‌کند. شاخصی که به ما کمک می‌کند تا اعتبار پرسشنامه را بسنجیم، بررسی و محاسبه روایی پرسشنامه است.
روایی پرسشنامه چیست؟
منظور از مفهوم روایی این است که پرسشنامه‌ای که می‌خواهید استفاده کنید، تا چه حد متغیر موردنظر شما را می‌سنجد. در واقع با بررسی روایی پرسشنامه، شما متوجه خواهید شد که آیا پرسشنامه طراحی شده برای اندازه‌گیری و بررسی ویژگی پایاننامه شما مناسب است یا نه؟ سه نوع روایی وجود دارد که عبارتند از روایی محتوا، روایی ملاک، روایی سازه. کاربردی‌ترین و مهم‌ترین روايي، روايي محتوا است.
نحوه محاسبه روايي محتوای پرسشنامه
براي تعيين روايي محتوای یک پرسشنامه از قضاوت متخصصان درباره سؤال‌های پرسشنامه استفاده می‌شود. برای این منظور، باید پرسشنامه بین حداقل 4 فرد متخصص توزیع شود و آنها در مورد هر یک از سؤال‌ها نظر دهند و یکی از سه گزینه “کاملا ضروری”، ” نه ضروري و نه غیرضروری ” و “کاملا غیرضروری” را انتخاب کنند. و سپس برای هریک از سوالات تعداد افرادی که گزینه کاملا ضروری را انتخاب کردند را تعیین کنید. سپس رابطه زیر را برای تک‌تک سوالات پرسشنامه محاسبه کنید:
(تعداد افرادی که گزینه کاملا ضروری را انتخاب کردند – نصف تعداد کل متخصصانی که نظر داده‌اند) تقسیم بر نصف تعداد کل متخصصانی که نظر داده‌اند.
سپس این عدد به دست آمده را با اعداد موجود در جدولی که به جدول لاشه معروف است و در زیر ارائه شده، مقایسه کنید. اگر عدد به دست آمده عددی منفی باشد، باید آن سوال را از پرسشنامه حذف کرد. همچنین اگر عدد به دست آمده از عددهای جدول کوچک‌تر باشد، آن سوال باید از پرسشنامه حذف گردد.
جدول لاشه
| تعداد افراد متخصص که در مورد سوال پرسشنامه نظر داده‌اند | حداقل میزان روایی برای پذیرش سوال |
| 5 | 0.99 |
| 6 | 0.99 |
| 7 | 0.99 |
| 8 | 0.75 |
| 9 | 0.78 |
| 10 | 0.62 |
| 11 | 0.59 |
| 12 | 0.56 |
| 13 | 0.54 |
| 14 | 0.51 |
| 15 | 0.49 |
| 20 | 0.42 |
| 25 | 0.37 |
| 30 | 0.33 |
| 35 | 0.31 |
| 40 | 0.29 |
نکته مهم
اگر روایی پرسشنامه در تحقیقات مشابه به اثبات رسیده بود، نیازی به بررسی مجدد روایی پرسشنامه نیست و می‌توان به بررسی‌های انجام شده در تحقیقات قبلی استناد کرد.
پرسش و پاسخ درباره عبارت “محاسبه روایی”
1. روایی چیست؟
روایی به معنای صحت و دقت اندازه‌گیری یک ابزار تحقیق است. به عبارت دیگر، روایی نشان می‌دهد که آیا ابزار تحقیق (مانند پرسشنامه یا آزمون) آنچه را که قرار است اندازه‌گیری کند، به‌درستی اندازه‌گیری می‌کند یا خیر. روایی یکی از جنبه‌های مهم اعتبار یک ابزار تحقیق است.
2. انواع روایی چیست؟
روایی به چند دسته اصلی تقسیم می‌شود:
- روایی صوری (Face Validity): به نظر می‌رسد که آیا ابزار تحقیق به‌طور ظاهری به‌درستی موضوع مورد نظر را اندازه‌گیری می‌کند یا خیر.
- روایی محتوا (Content Validity): به بررسی این می‌پردازد که آیا ابزار تحقیق تمامی جنبه‌های مربوط به موضوع تحقیق را پوشش می‌دهد یا خیر.
- روایی سازه (Construct Validity): به ارزیابی این می‌پردازد که آیا ابزار تحقیق به‌طور مؤثر و دقیق مفهومی که باید اندازه‌گیری کند، را اندازه‌گیری می‌کند.
- روایی ملاکی (Criterion-Related Validity): بررسی این است که آیا نتایج آزمون یا ابزار تحقیق با نتایج آزمون‌های معتبر دیگر همخوانی دارد یا خیر.
3. چرا محاسبه روایی مهم است؟
محاسبه روایی ابزارهای تحقیق بسیار مهم است، زیرا بدون روایی مناسب، نتایج به‌دست‌آمده از ابزار ممکن است نادرست و قابل اعتماد نباشند. این امر می‌تواند به تفسیر غلط داده‌ها و نتیجه‌گیری‌های نادرست منجر شود، که به‌ویژه در تحقیقات علمی و آکادمیک آسیب‌زننده است.
4. چگونه روایی ابزار تحقیق را محاسبه کنیم؟
روش‌های مختلفی برای محاسبه روایی وجود دارد که بسته به نوع روایی و ابزار تحقیق، انتخاب می‌شود:
- برای روایی صوری: این نوع روایی معمولاً از طریق نظرات و ارزیابی‌های متخصصان در زمینه تحقیق به‌دست می‌آید.
- برای روایی محتوا: از روش‌های نظرسنجی از متخصصان یا تحلیل محتوای ابزار تحقیق استفاده می‌شود.
- برای روایی سازه: می‌توان از تحلیل عاملی یا آزمون‌های آماری مانند تحلیل عاملی تأییدی (CFA) برای ارزیابی روایی سازه استفاده کرد.
- برای روایی ملاکی: این روایی معمولاً از طریق همبستگی نتایج آزمون تحقیق با آزمون‌های معتبر دیگر سنجیده می‌شود.
5. چه ابزارهایی برای محاسبه روایی وجود دارد؟
ابزارهای مختلفی برای ارزیابی روایی وجود دارند که شامل پرسشنامه‌ها، آزمون‌های استاندارد، و تحلیل‌های آماری می‌باشند. برای مثال، می‌توان از نرم‌افزارهایی مانند SPSS و AMOS برای انجام تحلیل‌های آماری و محاسبه روایی سازه و ملاکی استفاده کرد.
6. چگونه می‌توان روایی صوری را بررسی کرد؟
برای بررسی روایی صوری، معمولاً از کارشناسان و متخصصان در زمینه موضوع تحقیق درخواست می‌شود تا ابزار تحقیق را بررسی کرده و نظر دهند که آیا این ابزار به‌طور ظاهری به‌درستی موضوع مورد نظر را اندازه‌گیری می‌کند یا خیر. این ارزیابی معمولاً به‌صورت کیفی انجام می‌شود.
7. روایی محتوا چگونه محاسبه می‌شود؟
برای محاسبه روایی محتوا، از متخصصان درخواست می‌شود تا ابزار تحقیق را از نظر جامعیت و پوشش جنبه‌های مختلف موضوع تحقیق بررسی کنند. در این فرآیند، ممکن است از روش‌های آماری مانند شاخص روایی محتوا (Content Validity Index) نیز استفاده شود تا میزان پوشش مناسب و دقیق موضوعات مورد نظر سنجیده شود.
8. چگونه روایی سازه را ارزیابی کنیم؟
برای ارزیابی روایی سازه، معمولاً از تحلیل‌های آماری مانند تحلیل عاملی اکتشافی (Exploratory Factor Analysis) یا تحلیل عاملی تأییدی (Confirmatory Factor Analysis) استفاده می‌شود. این تحلیل‌ها به محقق کمک می‌کنند تا بررسی کنند که آیا ابزار تحقیق به‌طور مؤثر سازه‌های مورد نظر را اندازه‌گیری می‌کند یا خیر.
9. روایی ملاکی چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟
روایی ملاکی به بررسی همبستگی نتایج ابزار تحقیق با معیارهای معتبر دیگر اشاره دارد. برای مثال، اگر هدف از ابزار تحقیق اندازه‌گیری استرس باشد، باید همبستگی بین نتایج ابزار تحقیق و یک آزمون معتبر دیگر برای اندازه‌گیری استرس بررسی شود. این همبستگی معمولاً از طریق آزمون‌های آماری مانند همبستگی پیرسون یا تحلیل رگرسیون اندازه‌گیری می‌شود.
10. آیا روایی به تنهایی برای ارزیابی اعتبار یک ابزار تحقیق کافی است؟
خیر، روایی یکی از جنبه‌های اعتبار ابزار تحقیق است، اما برای ارزیابی کامل اعتبار، باید روایی و پایایی (Reliability) ابزار را همزمان مورد بررسی قرار داد. پایایی به میزان ثبات و قابلیت تکرار نتایج یک ابزار تحقیق اشاره دارد.
11. آیا می‌توان از تحلیل عاملی برای محاسبه روایی استفاده کرد؟
بله، تحلیل عاملی به‌ویژه تحلیل عاملی اکتشافی (EFA) و تحلیل عاملی تأییدی (CFA) از ابزارهای قدرتمند برای ارزیابی روایی سازه به شمار می‌روند. این تحلیل‌ها به محقق کمک می‌کنند تا بررسی کنند که آیا مقیاس‌های مختلف یک ابزار تحقیق با یکدیگر همخوانی دارند و سازه‌های مورد نظر را به‌درستی اندازه‌گیری می‌کنند یا خیر.
12. چه تفاوتی بین روایی و پایایی وجود دارد؟
پایایی به میزان ثبات و همسانی نتایج یک ابزار تحقیق در زمان‌ها و شرایط مختلف اشاره دارد، در حالی که روایی به این می‌پردازد که آیا ابزار تحقیق آنچه را که قرار است اندازه‌گیری کند، به‌درستی اندازه‌گیری می‌کند یا خیر. بنابراین، یک ابزار تحقیق ممکن است پایای بالایی داشته باشد اما روایی کمی داشته باشد، و برعکس.
