نگارش پایاننامه

نگارش پایان نامه: راهنمای گام به گام

نوشتن پایان نامه یک فرآیند چالش برانگیز اما ارزشمند است که نیاز به تعهد، پشتکار و مهارت های تحقیقاتی و نگارشی قوی دارد. این راهنما شما را در مراحل مختلف نوشتن پایان نامه، از انتخاب موضوع تا نگارش نهایی و ارائه راهنمایی می کند.

1. انتخاب موضوع:

انتخاب موضوع مناسب برای پایان نامه، اولین قدم و یکی از مهم ترین مراحل در فرآیند نگارش است. موضوعی را انتخاب کنید که به آن علاقه دارید، در مورد آن اطلاعات کافی وجود داشته باشد و از نظر وسعت و دامنه قابل مدیریت باشد.

2. بررسی منابع:

پس از انتخاب موضوع، باید به طور جامع در مورد آن مطالعه و تحقیق کنید. منابع مختلفی از جمله کتاب ها، مقالات علمی، وب سایت ها و پایگاه های داده را بررسی کنید تا اطلاعات مورد نیاز خود را جمع آوری کنید.

3. تدوین چارچوب نظری:

چارچوب نظری، چارچوبی مفهومی است که به شما کمک می کند تا موضوع خود را تجزیه و تحلیل کنید و به آن معنا ببخشید. چارچوب نظری باید شامل مفاهیم، نظریه ها و فرضیه های مرتبط با موضوع شما باشد.

4. تدوین فرضیه یا سوالات تحقیق:

فرضیه یا سوالات تحقیق، گزاره هایی هستند که شما به دنبال اثبات یا رد آنها در تحقیق خود هستید. فرضیه یا سوالات تحقیق باید به طور واضح، مختصر و قابل اندازه گیری باشند.

5. طراحی روش تحقیق:

روش تحقیق، روشی است که شما برای جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده ها در تحقیق خود استفاده می کنید. روش تحقیق باید متناسب با موضوع و سوالات تحقیق شما باشد.

6. جمع آوری داده ها:

پس از انتخاب روش تحقیق، باید داده های مورد نیاز خود را جمع آوری کنید. روش های مختلفی برای جمع آوری داده ها وجود دارد، از جمله مصاحبه، پرسشنامه، مشاهده و بررسی اسناد.

7. تجزیه و تحلیل داده ها:

پس از جمع آوری داده ها، باید آنها را تجزیه و تحلیل کنید تا به نتایج meaningful برسید. روش های مختلفی برای تجزیه و تحلیل داده ها وجود دارد، از جمله روش های آماری و کیفی.

8. نگارش پایان نامه:

پس از تجزیه و تحلیل داده ها، باید یافته های خود را در قالب یک پایان نامه نگارش کنید. پایان نامه باید شامل بخش های مختلفی از جمله مقدمه، مروری بر ادبیات، روش شناسی، یافته ها، بحث و نتیجه گیری باشد.

9. ویرایش:

پس از نگارش اولیه پایان نامه، باید آن را به طور کامل ویرایش کنید تا از نظر نگارشی، دستوری و املایی صحیح باشد.

10. ارائه:

در نهایت، باید پایان نامه خود را در یک جلسه ارائه به اساتید و داوران ارائه دهید. در این جلسه، باید یافته های خود را به طور شفاف و مختصر ارائه کنید و به سوالات داوران پاسخ دهید.

نکات مهم:

• در طول فرآیند نوشتن پایان نامه، از نظرات استاد راهنما و مشاور خود استفاده کنید.
• به طور مرتب پیشرفت خود را رصد کنید و از برنامه زمانی خود عقب نیفتید.
• از منابع معتبر و به روز استفاده کنید.
• به اصول اخلاقی تحقیق پایبند باشید.
• در نگارش پایان نامه از وضوح، دقت و انسجام لازم برخوردار باشید.
• برای ارائه پایان نامه خود به طور کامل آماده باشید.

در نهایت، به یاد داشته باشید که نوشتن پایان نامه یک فرآیند یادگیری است و می تواند تجارب ارزشمندی را برای شما به ارمغان بیاورد. با صبر و حوصله، تلاش و پشتکار می توانید پایان نامه ای قوی و قابل دفاع بنویسید که به شما در رسیدن به اهدافتان کمک کند.

علاوه بر موارد فوق، توجه به نکات زیر نیز حائز اهمیت است:

• از نرم افزارهای word processor مانند Word یا LaTeX برای نگارش پایان نامه خود استفاده کنید.
• از یک فونت و سایز مناسب برای متن و عناوین استفاده کنید.
• از جداول و نمودارها برای ارائه داده ها به طور بصری استفاده کنید.
• از رفرنس دهی و استناد به منابع به طور صحیح استفاده کنید.

پس از فراهم شدن مواد اولیه پایاننامه یا رساله، نگارش آن شروع می شود. نویسنده پایاننامه و رساله، همانند طباخ ماهر یا خیاط زبر دست که از مواد اولیه غذای مطلوب و مطبوع و یا لباس زیبا و خوش ریخت تهیه می کند، باید از مواد اولیه ای که فراهم کرده است با ظرافت و دقت و هنرنمایی در فصل بندی و جمله سازی، کاری کند که خواندن رساله برای خوانندگان احتمالی جالب و جاذب باشد.

وقتی دانشجو از بازبینی مواد جمع آوری شده و مستند خویش فارغ شد، وارد مرحله جدیدی می شود که زیاد هم آسان نیست و آن نگارش پایاننامه است. البته اینجا نیز همانند همه موارد دیگر، به شخصیت و توان علمی و ادبی دانشجو بستگی دارد که تا چه حد می تواند در کار خویش توفیق یابد.

دانشجو باید بداند هر آنچه را تهیه کرده است در پایاننامه و رساله خویش جاسازی کند اما گاه ضمن نگارش متوجه می شود که برای بعضی از مطالب فراهم آمده به هیچ وجه جایگاهی در آن پیدا نمی کند و یا چنانچه بخواهد آن را در متن وارد کند موجب بروز سوال های جدیدی می شود که برای تایید آن ها باید به مطالب و منابع دیگری اشاره کند، یا آنکه بعضی از مطالب، آن قدر قوی نیست که بتواند به پایاننامه یا رساله اعتبار و فزونی ببخشد. گاهی مطالب از منابع مختلف با تعبیرهای گوناگون فراهم شده است که ذکر همه آن ها موجب ملالت یا پریشانی مطلب می شود، بنابراین در این جا لازم است دانشجو آنچه را ضروری نمی داند یا اهمیت آن خیلی زیاد نیست، حذف کند.

دانشجو باید از آنچه در پایاننامه خویش می آورد دفاع کند و این پذیرفته نیست که بگوید این مطلب مربوط به دیگری است و من از کسی دیگر نقل قول کرده ام.
دانشجو در بحث خویش نباید از کلماتی که ملهم قطع، جزم و یقین است، استفاده کند. چنانچه نتایج بحث خویش را با عباراتی چون «چنین به نظر می رسد»، «احتمال دارد»، «از جمع بندی یافته ها چنین بدست می آید» همراه کند، بسیار مناسب تر است.

انسجام مطالب، موضوع دیگری است که همواره باید در نگارش پایاننامه و رساله مدنظر باشد؛ بدین معنی که همان گونه که دانشجو به فصول و جزئیات توجه می کند، کل نگری را نیز فراموش نکند و همیشه به کل پایاننامه و ارتباط بین بخش ها و فصول توجه داشته باشد تا مبادا ترکیب کلیی آن آسیب ببیند. اضافه کردن مطالبی که اگر چه ممکن است در جای خود خوب و لازم باشد ولی ارتباط زیادی با موضوع ندارد، نباید در پایاننامه و رساله بیاید و چنان چه نویسنده خیلی به ضرورت آن می اندیشد می تواند در پیوست قرار گیرد.

به هنگام استدلال درباره موضوع سعی شود دلایل واضح تر و بدیهی تر را اول بیاورد و سپس آن را با دلایل ریزتر و تخصصی تر و قوی تر تکمیل کند تا تردید احتمالی خواننده و یا شنونده را بزداید.

باید دانست که همچنان که فکر کردن و تحقیق پیرامون یک موضوع، وقت مناسب می طلبد و محقق برای آموزش انجام این کار باید حال و حوصله و دل و دماغ داشته باشد، برای نگارش نیز هر زمانی مناسب نیست و دانشجو باید از قبل خود را برای این کار آماده کند و سعی کند وقتی به نگارش مشغول شد آن را تا نتیجه ادامه دهد.
دانشجو به هنگام نوشتن باید نکات ظریفی را رعایت کند تا به هنگامی که شخص دیگری حروف نگاری آن را به عهده می گیرد دچار مشکل نشود؛ مثلا حواشی را مشخص کند، تعداد سطرها، نوع خطوط، بزرگی و کوچکی سرفصل های کلی و جزئی را معین کند.

فرو رفتگی ها، کلمات و عبارات خاص، هم چون نام اشخاص یا کتاب ها و روش نوشتن آن ها را از قبل معلوم کند و چنانچه اسامی خارجی را به فارسی ذکر می کند، معادل لاتین آن را در پاورقی فراموش نکند تا به هنگام تصحیح چاپ (پرینت) اول، وقت او زیاد گرفته نشود. هنگامی که در داخل متن، متنی دیگر اضافه می شو چنانچه از چند خط تجاوز کند لازم است ورقه دیگری به آن اضافه شود و با شماره و رنگ مخصوص مکان آن معلوم شود تا هنگام تحریر آن توسط ماشین نویس مشکلی پیش نیاید. در چک نویس چنان چه مطالب اضافی آن قدر زیاد شود که ماشین نویس را گیج کند بهتر است صفحه جدیدی ترتیب دهد و از نو مطالب را بنویسد.

با توجه به دسترس پذیری و سهولت استفاده از نرم افزارهای حروف نگاری و صفحه آرایی گاهی دانشجو به فراخور مهارت و زمانی که در اختیار دارد خود به حروف نگاری و صفحه بندی پایاننامه یا رساله تصمیم می گیرد و در نتیجه نظارت مستقیم بر نحوه شکل گیری پایاننامه بر عهده اوست.

به عنوان عام ترین برنامه ها به برنامه ورد اشاره می شود که مجموعه برنامه های مایکروسافت آفیس است و قابلیت های فراوانی دارد که آشنایی کامل با آن، نویسنده را در آموزش انجام کار مدد می رساند و یکدستی خطوط (فونت ها)، صفحه بندی، پانویس ها و استنهاد ها و نیز بهره گیری از فهرست مطالب خودکار و … را فراهم می آورد. نکته مهم در استفاده از این برنامه ها ذخیره سازی سریع و تهیه نسخه های پشتیبان پس از تغییرات اعمال شده است تا حاصل زحماتی که وقت و نیروی فراوان از پژوهشگر گرفته است ازدست نروند.

دانشجو باید همواره خود رال مظان نقد قرار دهد. وقتی مسوده پایاننامه یا رساله او پایان یافت بعد از چند روز دوباره در آن نظر افکند و همانند ناقدی دلسوز آن را ارزیابی کند و چنانچه مشکلی در آن می بیند ان را رفع نماید. این بازبینی باید هم شامل متن و هم روش بررسی مطالب باشد.
قابل توجه است که بعضی از نرم افزار های مدیریت شخصی مانند اندنوت و مندلی می تواند پژوهشگران را در تنظیم مطالب و موارد فراهم آمده بسیار یاری دهد.

قواعد و نکته ها روش نگارش

پایاننامه و رساله، چه علمی باشد یا ادبی، باید از نظر لغوی و دستوری و املایی بی غلط باشد و چنانچه نویسنده نسبت به کاربرد کلمات شک دارد باید به منابع مربوط مراجعه کند. هنوز افرادی «راجع به» را «راجب» می نویسند که از بارزترین نمونه های اشتباه است و از این نوع اشتباهات بسیار اتفاق می افتد که کلمه ای با حروف شبیه التلفظ مثل ص، س، ث، یا ظ، ز، ذ نوشته می شود.

گاه اتفاق می افتد که دانشجویی مطالب خوبی جمع آوری کرده است اما ادبیات فارسی او بسیار ضعیف است و نمی تواند مطالب را ان طور که باید و شاید جمع و جور کند و در قالبی نو بریزدو در اینجا جتما باید از دیگران که وارد به موضوع اند کمک بگیرد. توجه به ادبیات و زبان اگر چه برای پایاننامه های ادبی مهم تر است اما در پایاننامه های علمی هم، نباید نثر به گونه ای باشد که حق مطلب ادا نشود یا به سختی ادا شود. دانشجو باید بداند:

•  چگونه کلمات انتخاب می شوند؛
•  چگونه کلمات در جملات قرار می گیرند؛
•  چگونه جملات و بندها (پاراگراف) مقاله را می سازند.

این موضوع در نگارش مقالات به زبان انگلیسی بسیار مهم تر است. بیشتر مجلات خارجی اگر سطح نگارش ادبی مقاله را ضعیف ببینند، هر چند مطلب و موضوع ارائه شده قوی هم باشد، آن را رد می کنند. در تهیه چکیده به زبان فارسی و انگلیسی هم باید به اختصار و در عین حال رسا بودن نوشتار توجه شود.

کلمات

دانشجو باید نسبت به کاربرد لغات آشنا باشد. کلمات مترادف و متضاد را بشناسد. از کلمات مترادف در جاهای مختلف پایاننامه برای بیان مقصودی واحد بپرهیزد؛ مثلا بهتر است اگر از کلمه «پژوهش» استفاده می کند، همه جا همین کلمه را استفاده کند و یا اگر کلمه «تحقیق» به کار می برد باز یک دستی را حفظ کند. یک دستی در کلمات فهم مسائل را آسان تر می کند. مگر در مواردی که عمدتا موضوع رساله در رابطه با استفاده از کلمات مترادف و متضاد و امثال آن باشد که قضیه به گونه دیگری است.
دانشجو باید از استفاده از کلمات گنگ، مبهم، غریب و نامانوس خودداری کند و نیز از کلمات خارجی استفاده نکند و چنانچه ناگزیر به استفاده است، معادل خارجی آن را بنویسد.

جملات

سعی شود جملات کوتاه باشد؛ مثلا اگر بتواند مطلبی را با ده کلمه ادا کند از بیان آن در دوازده کلمه اجتناب کند.
رعایت فعل، فاعل، جمله های اسمیه و فعلیه و مبتدا و خبر لازم است. اگر چند مورد به ترتیب پشت سر هم آمده و یا مثلا همه جملات اسمیه و یا جمله فعلیه باشند؛ این طور نباشد که یکی فقط یک کلمه و یکی دیگر و یا بقیه جمله باشد یا اگر یک جور است در شکل های مختلف کوتاه و بلند باشد.

جدول مطلوب و نامطلوب در نگارش گزینه ها

سعی شود بین فعل و فاعل و مبتدا و خبر فاصله زیاد نباشد تا خواننده و یا شنونده بتواند ارتباط بین جملات را سریع برقرار کند. به عبارت روشن تر جملات نباید بسیار طولانی باشد تا خواننده و شنونده بتواند ارتباط فاعل و فعل را با کم ترین توجه دریابد.

نکته های زیر می تواند برای دانشجو قابل توجه باشد:

• برای نگارش پایاننامه و رساله باید روشی نیکو و زیبا اتخاذ گردد. در نگارش های ادبی، رعایت سجع و قافیه مناسب است ولی در نگارش های علمی رعایت چنین مسئله ای لازم نیست و گاه زاید است.
•  تکرار مفاهیم و الفاظ، خوشایند نیست ذکر یک مسئله در بیش از یک جا بزرگی است. ارتباط بندها و فصل ها باید به گونه ای باشد که هر جزئی متکی به اجزای قبلی باشد. همانند یک ساختمان که از پایه شروع می شود و به اجزای فرعی ختم می شود. اطناب ممل و ایجاز مخل (طولانی کردن عبارات که موجب خستگی شود و کم گوییی که به انتقال مفهموم صدمه زند) هر دو نامطلوب است.
•  دانشجو باید اطمینان حاصل کند که انچه را می نویسد بر ای روشن شدن مطلب ضرورت دارد. گاه دانشجو آنچه ر ا خود می داند به حساب دیگران می گذارد و از ذکر مسائلی اجتناب می ورزد و وقتی از او سئوال می شود در جواب می گوید «خوب معلوم است، این را همه می دانند» در حالی که باید خود را به جاای هر خواننده احتمالی وارد به موضوع بگذارد و پیش فرض های لازم را بیان کند تا کسی بر کار او ایراد نگیرد. البته وقتی متقاعد شد که جملات و عبارات او در انتقال مفاهیم کاملا واضح و روشن است از هر گونه توضیح اضافی خودداری کند.
•  توصیه می شود هر وقت فصلی از پیان نامه یا رساله نوشته و تمام می شود دانشجو آن را برای خویش و یا دیگری به صدای بلند بخواند تا در حین خواند، چنانچه نقص یا نواقصی دارد آن را اصلاح کند.
•  روشمندی علاوه بر شیوه نگارش به انسجام مطالب و پیوستگی آآن ها نیز دلالت دارد. دانشجو باید از استفاده زیاد و توسل به امور مسلم بپرهیزد. توجه به این امر به موضوع و میزان موافقت ها و مخالفت های رایج در بین صاحب نظران حوزه علمی خاص بستگی دارد.
•  دانشجو باید از مبالغه گویی اجتناب کند و آنچه را می نویسد بیان کننده مقصود واقعی او باشد؛ مثلا اگر بگوید در این باره کتب فراوانی نوشته شده و از او سوال شود تا چند تا از این کتب فراوان نام برده شود و او جز اندکی را نتواند نام ببرد، خود دلیل بر نقص کار و اطلاع اوست.
•  دانشجو باید از به کار بردن عبارات زننده و مسخره آمیز و یا تعابیر عامیانه در نگارش رساله و پایاننامه خویش اجتناب ورزد. از ذکر مسائلی که باعث اختلاف نظر می شود بپرهیزد، زیرا به هنگام دفاع فرصت این نیست تا علاوه بر طرح موضوع مورد بحث وارد مباحث دیگر شود.
•  دانشجو باید از مجادله اجتناب کند زیرا این امر مخالف روح علمی است ولی چنانچه ضرورت اقتضا کند که بحث روشن شود باید چنان عمل کند که دور از روح علمی نباشد. دانشجو باید با ادب تمام جلوی هوای نفس خویش را بگیرد و با کمال بی نظری مسئله را طرح و از آن دفاع نماید.

ضمایر

به کار بردن ضمایر متکلم و مخاطب زیاد مطلوب نیست به ویژه آنجا که نشان از غرو و تکبر باشد. با استفاده از عباراتی چون «من چنین فکر می کنم»، «نویسنده اعتقاد دارد»، «پژوهشگر بر این عقیده است» خوشایند نیست. بهتر است گفته شود «به نظر می رسد»، «از مطالبی که گفته شد چنین بر می آید»، «با توجه به داده ها و اطلاعات احتمال دارد»؛ اما آنجا که ذکر فاعل نشان از جرت اظهار نظر در باره بحث های پر مخاطره و یا حساس است ذکر آن عیبی ندارد.

از آنجا که دانشجو به دنبال تحقیق است و اگر چه در رابطه با رساله خویش اعتقاد دارد که به کاری نو دست زده و مطلب جدیدی را کشف کرده و یا موادی را به شکلی نو آراسته است باز روح علمی چنین اقتضا می کند که در ادعایش قاطعانه سخن نگوید چنین اظهار کند «تا آن جا که من تلاش کرده ام» یا «مطالب به دست آمده گواه بر این است»؛ و در استنباط های شخصی نیز باید جانب احتیاط را رعایت کند.

بندها (پاراگراف ها)

بند یا پاراگراف در هر پایاننامه یا هر نوشته دیگر، مجموعه ای از جملات مرتبطی است که یک فکر منسجم کوتاهی را بیان می کند و با سایر بندها و فصل ها، مقاله یا رساله را می سازد. بندها مجموعه ای از جملات است که بین آن ها اتصال محکمی برای ابراز معنی واحد یا شرح حقیقت واحد وجود دارد. در واقع هر بند یک بحث کوتاه و کوچکی در دل بحث های بزرگ تر و کلی تر است و لذا در حد خود، هم استقلال دارد و هم به نتیجه واضحی منتج می شود و در حول محوری مشخص سیر می کند.

هر بند دارای طول متوسطی است. نباید و نه خیلی کوتاه باشد. هرچند کوتاه بودن بر طویل بودن آن ترجیح دارد. اولین جمله هر بند معمولا الهام بخش همه مطالب آن بخش است. وقتی کسی اولین جمله هر بند را می بیند یا می خواهد موضوعان بند دستگیرش می شود ولی اگر بخواهد شرح و تفصیل آن را ببیند، کامل آن را می خواند.

اقتباس

در اقتباس و نقل قول، باید دقت فراوان به کار رود. نکات زیر در این رابطه قابل توصیه است:

1.  همان طور که قبلا گفته شد سعی شود ارجاعات و استنادات به مصادر اصلی و دست اول باشد و مولفان آن ها کسانی باشند که در حوزه موضوعی مربوطه مورد اعتمادند
2.  نقل قول ها مستقیم داخل گیومه باشد و در نقل قولهای غیر مستقیم، شماره معمولا باید بر سر آن مفهومی باشد که اخذ شده است. گاه یک بند به طور کامل نقل قول است می توان آن را داخل گیومه گذارد و یا فرو رفتگی در متن آن را مشخص کرد. در حال روش واحدی در اثر باید پیگیری شود.
3.  ارتباط بین انچه گفته شده و انچه از دیگران نقل قول می شود رعایت شود.
4.  دانشجو دقت کند که شخصیت وی از نظر نگارش تحت الشعاع نقل قول ها قرار نگیرد؛ به این معنا که کثرت اقتباس و نقل قول ها حرف اصلی اول را در محاق قرار ندهد و چنین وانمود نشود که پایاننامه او مجموعه ای از نقل قول ها گرد آوری شده است.
5.  در باره طول نقل قول ها، چنانچه خط یا گاهی تا چند خط را می توان با علامت گیومه در داخل متن قرار داد ولی بیشتر از آن باید در یک بند جداگانه و با فرورفتگی لازم یا گاه با حروفی ریزتر از متن رساله نوشته شود.
6.  نقل قول تنها از کتب و مجلات نیست می توان از اشخاص و سخنرانی ها نیز نقل قول کرد؛ اما در ایبنجا باید صاحب قول و سخنرانی اجازه گرفت. مگر در موردی که مطلب عمومیت پیدا کرده باشد و همه آن را نقل کرده باشند. در هر حال استناد به آن باید بر طبق ضوابط آموزش انجام شود.
7.  هر گاه دانشجو بخواهد از کسی نقل قول کند باید مطمئن باشد که مولف نظرش در این رابطه عوض نشده و چنانچه نظرش تغییری داده باشد استناد به این رای خلاف تحقیق علمی است.
8.  دانشجو در نقل قول ها می تواند بخشی از گفتار یا نوشتار دیگران را نقل کند. ولی باید مواظب باشد که منظور وی را مثله نکرده باشد؛ به عبارت دیگر در ادامه نقل قول یا بخشی از ان را لازم ندارد و می خواهد آن را حذف کند با گذاردن سه نقطه می تواند مشخص کند. ولی باید دقت کند که این نقل قول و تقطیع گفتار و نوشتار، هم به مقصود او نزدیک باشد و هم موجب تحریف سخن دیگران نباشد.
9.  هر گاه نیاز باشد که دانشجو مطلبی را برای توضیح گفتار دیگران در میان جملات نقل قول اضافه کند آن را در بین علامت [] قرار می دهد.

علاقه مندم در اینجا نقل قول ها را به دو بخش تقسیم کنم. گاه دانشجویان یا حتی نویسندگان مقلات در استناد به دیگران به گونه ای عمل می کنند که گویی مطالب را جمع آوری کرده اند و نقش آن ها در قوام آوردن و تحلیل مطالب بسیار ضعیف است. این نوع نقل قول را نقل قول منفعل می نامیم. در اینجا نویسنده پایاننامه و رساله گویی خود در حاشیه است و این دیگران اند که بحث و تحلیل می کنند.

در مقابل نقل قول دیگری است که نویسنده پایاننامه و رساله آن چنان بر کار سوار است و مطلب را فهمیده که خود یکه تاز میدان سخن است و برای تتمیم و تقویت کار خود به دیگران –آن هم نه هرکسی- استاد می کند تانشان دهد که خیلی هم در بحث تنها نیست. این نوع نقل قول ها را نقل قول فعال می نامیم. در این موارد بین نقل قول مستقیم و یا غیر مستقیم فرقی نیست.

نکته دیگری که در نقل قول باید ذکر کنم این است که دانشجو باید به هنگام استناد علاوه بر ذکر سال، اگر به شیوه ای.پی.ای کار می کند از ذکر صفحه غفلت نکند. این هم به نقل خودش است که گاه برای مراجعه بعدی یا تصحیح نیازمند مراجعه است و در صورت نبودان باید وقت زیادی به را ی جستوجو دوباره صرف کند و هم برای داوران و منتقدان و یا استفاده کنندگان کار آسان تر می شود. گاهی اوقات داوران مقاله ها ذکر نکردن صفحه نقل قول را نقص کلی مقاله می دانند.

فصل بندی

تقسیم بندی مطالب و مفاهیم، هنر است که دانشجو باید به آن واقف باشد. در بسیاری از موارد این دسته بندی و تقسیم بندی فهم مسئله را آسان تر می کند؛ بنابراین تا می تواند تقسیم بندی را برای فهم بیشتر مسئله آموزش انجام دهد و از اولا، ثانیا، یا الف، ب و 1 و 2 و 3 استفاده کند. در این زمینه باید به کتب گزارش نویسی مراجعه کرد.

القاب و عناوین

به هنگام نام بردن از اشخاص، کافی است نام آن ها بدون ذکر لقب و سمت ذکر شود؛ مثل ابن اثیر، فردوسی، طه حسین و امثال آن؛ اما هنگامی که می خواهد شخص را وصف کند باید وظیفه، لقب یا سمت او را بگوید؛ مثلا اگر بخواهد از ابومسلم سخن بگوید و یا ناصر خسرو را وصف کند، باید مشخصات آن ها را بگوید. در چند جا می توان القاب را ذکر کرد (فدائی، 1386):

الف) در موقع ذکر مصادر پایاننامه یا رساله در مقدمه و متن که نام مولف با القب وی ذکر می شود، مثل خواجه شمس الدین حافظ یا مولانا یا جلال الدین مولوی.
ب) در مقدمه پایاننامه که از مساعدت و کمک اساتید و یا اشخاص سخن گفته می شود.
ج) وقتی از کسی سخن گفته می شود که به اندازه کافی شهرت ندارد و ذکر القاب باعث معرفی او می شود، در این صورت فقط برای بار اول این چنین عمل می شود.

نقطه گذاری، علائم اختصاری و پاورقی ها

نقطه گذاری بسیار مهم است. به ویژه به هنگام تصحیح متون قدیمی (فدائی، 1386) که بدون آن خواندن مطالب برای همه دشوار است. توجه به علائم اختصاری و استفاده از رمزها از نکاتی است که در صورت تکرار زیاد بعضی از کلمات حتما لازم است از آن استفاده شود. البته استفاده از علائم اختصاری در زبان فارسی مانند زبآن های خارجی متداول نشده است. علائم اختصاری بعضی از کلمات شهرت عام دارند مانند ق=قمری، هـ= هجری، ص= صفحه، ج= جزء. در هر حال چنانچه از علائم اختصاری زیاد استفاده شود باید در آغاز رساله فهرست علائم و نشانه ها آورده شود.

در سه مورد پانویس مهم است که باید به آن توجه شود:

1.  اشاره به مرجعی که از آن استفاده شده است.
2.  توضیحاتی که گاه برای تفصیل بعضی از عبارات مجمل و کلمات مبهم لازم است و در داخل متن نمی توان آن را توضیح داد. چنان چه این توضیحات مفصل باشد گاه به صورت پیوست ذکر می شود، زیرا چنان چه در متن بیاید بیم آن می رود که پیوستگی مطالب را خدشه دار کند.
3.  اشاره به قسمت های دیگری از پایاننامه و رساله به هنگامی که برای مرتبه یا مراتب بعدی از مطلب خاصی سخن به میان می آید.

سر نام ها

در بسیاری از موارد لازم است که به جای عبارت حاوی اسامی و یا عناوین اشخاص وی سازمآن ها که طولانی است، از علائم اختصاری سر نام آن ها استفاده شود. در زبآن های خارجی و به ویژه انگلیسی این امر شایع است مثلا oxford English dictionary را برای اولین بار در یک متن ذکر می کنند و در بقیه موارد از آن به OED یاد می کنند و یا رشته library and information science را پس از اولین ذکر، به صورت اختصاری LIS می نویسند.

در زبان فارسی این امر هنوز جا نیفتاده است ولی به مرور جای خود را باز می کند؛ مثل ناجا (نیروی انتظامی جمهوری اسلامی) و یا وزارت عتف (علوم، تحقیقات و فناوری). آنچه قابل توجه است این است که چنانچه دانشجو از این روش استفاده می کند، باید در اولیین محلی که از چنین نام یا موسسه ای یاد می کند پس از ذکر مفصل نام، در داخل پرانتز علائم اختصاری و یا سر نام را بیاورد و برای موارد بعدی دیگر تفصیل آن را ذکر نکند.

برای شماره گذاری پاورقی ها عمدتا از اعداد استفاده می شود. گاه هر صفحه شماره خاص خود را دارد و شماره پاورقی ها در هر صفحه مستقل از صفحات دیگر است که از این شکل کمتر استفاده می شود. بسیار متداول است که هر فصل شماره های مسلسل خاص خود را داشته باشد و گاه، شماره های پاورقی کل پایاننامه به صورت مسلسل آورده می شود. همین طور است در مورد شماره گذاری جدول ها و نمودارها که چنان چه تعداد کل آن ها کم باشد بهتر است کل پایاننامه و رساله شماره مسلسل واحدی داشته باشد.

در جایی که ارجاعات دارای تنوع است، به این معنا که بعضی از شماره ها برای ارجاع به منابع است، بعضی از آن ها توضیح کلمات و اصطلاحات است و بعضی برای شکل کامل علائم اختصاری، می توان از اشکال گوناگون اعداد (درشت و ریز، داخل پرانتز و بدون آن) و برای توضیح علائم اختصاری و معادل واژه در زبآن های دیگر از ستاره (*) استفاده کرد.

گاه به جای پاورقی، منبع در متن آورده می شود؛ مثلا اگر به یک نوشته از یک مولف استناد شده باشد جلوی عبارت در داخل پرانتز نوشته می شود (فدائی، 1374) و چنان چه بیش از یک نوشته ی وی در یک سال مورد استناد باشد نام نوشته ی او ذکر می شود و یا با الف و ب مشخص می شود مثل (فدائی، 1374 الف و یا فدائی، 1374 ب).

مثال از پاورقی ها:

– ابن خلکان، وفی ات الاعیان، ج 1، ص 127

اگر دو نفر یا بیشتر باشند:

– حامد عبدالقادر و محمد عطیه و محمد مطهر سعید: فی علم النفس، ج 2، ص 75.

اگر زیر عنوان باشد:

– معجم البلدان، ج 6، ص 4.

اگر اقتباس از ترجمه خاصی باشد:

– آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم. ص … ترجمه ذکاوتی قراگوزلو.

اگر اقتباس از اصل کتاب باشد و با واسطه صورت گرفته باشد:

– سبط این جوزی، مرآنالزمان ج … ص…،

اقتباص گورگیس عواد در کتابش:

خزالن الکتب القدیمه فی العراق، ص 155.

جدول و نمودارها

جدول ها و نمود ارها و اشکال در بسیاری از موارد نقش مهمی در بیان صریح و مختر مطالب دارند و پژوهشگران نباید از ارزش آن غافل باشند. دانشجویان هم به جدول و نمودار توجه خاصی دارند تا با آن مسائل را روشن نر بیان کنند. یا نکته مهمی را پر رنگ تر نشان دهند مثل میزان تغیرات کتب درسی در یک مقطع زمانی.
جدول، دارای ستون های منظمی است که هر کدام از آن ها به حقیقتی اشاره دارند. به عنوان مثال جدول 2-4 تغییر وزرا را در دوران خلافت مقتدر عباسی و مستنضر فاطمی نشان می دهد:

جدول تغییرات وزرا در دوران خلافت مقتدر و مستنضر فاطمی

باید توجه داشت که حتی الامکان هر جدول باید در یک صفحه باشد و تناسب آن با ابعاد رساله منطبق باشد. بنا بر این چنانچه جدولی بزرگ تر از یک صفحه است باید آن را کوچک و متناسب نمود و اگر در صورت ضرورت ادامه آن در صفحه و یا صفحات بعد قرار می گیرد باید عناوین ستون ها و نام جدول در صفحه بعد تکرار و کلمه «ادامه جدول …» ذکر شود تا پیوستگی از بین نورد.

هر جدول با ید شماره داشته باشد و عنوان آن گویا، روشن و مختصر باشد و نشان دهنده محتوای جدول باشد. این شماره و عنوان گاه در بالای جدول نوشته می شود و گاه در پایین جدول متناسب تر است در بالا نوشته شود. در هر حال باید یکدستی در طول پایاننامه و رساله حفظ شود. این نکته در مورد نمودارها و شکل ها و عکس ها نیز صادق است. ولی شماره و عنوان نمودار، شکل و عکس و در زیر آن می آید. از انجا که نمودار وضعیت و کیفیت را به صورت درصدی نمایش می دهند، عمدتا در یک صفحه جا می گیرند – خواه نمودار به صورت میله ای باشد یا قطاعی و یا اشکال دیگر.

عکس ها

گاه برای روشن شدن مسئله ای وجود عکس و تصاویر در پایاننامه ضرورت پیدا می کند؛ در این صورت لازم است تصویر روشن و متناسب با صفحات پایاننامه باشد. گاه عکس ها و تصاویر به ویژه اگر رسم یا نقاشی شده باشند اثراتی بر روی صفحه مقابل می گذارد. در این موارد بهتر است ورقه ای شفاف روی آن گذاشته شود تا هم عکس محفوظ بماند و هم بر صفحه مقابل تاثیری نگذارد.

هرگاه پایاننامه درباره علوم طبیعی و ریاضی است و نیاز به نقشه یا رسم جدول های آماری و اشکال هندسی دارد لازم ست مقیاس ها و ابزار اندازه گیری دقیق و روشن بیان شود تا خواننده برای استفاده و یا فهم آن نیازمند به توضیحی نباشد.
گاه در یک پایاننامه جدول ها و نقشه ها آن قدر زیاد است که می طلبد همه آن ها به صورت پیوست در پایان رساله و یا در مجلدی جداگانه آورده شود.

اندازه خطوط (فونت)

سزاوار است در نگارش پایاننامه و رساله چند نوع خط به کار رود:

•  خطوط درشت برای عنوان رساله (مثل خط ثلث).
•  خطوط ریزتر از عنوان اصلی برای بخش ها و فصل ها.
•  خط عادی برای متن پایاننامه.
•  خط ریزتر از متن برای نوشتن حواشی و پاورقی ها.

هر گاه در متن کتاب و رساله به کلمه و یا عبارتی و یا جمله ای تاکید باشد، می توان به یکی از روش های زیر آن را نشان داد:

1.  تغییر رنگ حروف آن کلمه مثل پررنگ کردن آن؛
2.  تغییر شکل حروف مثل ایرانیک نوشتن آن؛
3.  کشیدن خط زیر کلمه ها و جمله ها.

معمولا اسامی کتب و مجلات را با حروف ایرانیک می نویسند. اسامی اشخاص و اعلام گاه با حروف پر رنگ نوشته می شود و گاه زیر کلمات خارجی خط می کشند.

حجم پایاننامه و رساله

بسیاری از حجم رساله سوال می کنند. این مسئله در رابطه با موضوعات و رشته های مختلف فرق می کند. گاه ممکن است اثبات یک نظریه که به عنوان یک پایاننامه مطرح شود فقط چند صفحه برای توضیح آن کافی باشد و گاه ممکن است دارا توصیف و تحلیل باشد و به بیش از سیصد صفحه برسد.

تفاوتی که بین یک مقاله علمی و یا پایاننامه و رساله وجود دارد در حجم آن است؛ اغلب مقاله علمی کوچک شده رساله است. در رساله و پایاننامه در هر رشته و حوزه معرفت شناختی هم، رعایت اندازه معمول لازم است. بحث پیرامون موضوع و مطلب تا سرحد نتیجه گیری و ارائه راه حل ها و پیشنهادها الزامی است. در بعضی از دنشگاه ها، رساله دکتری در تاریخ و ادبیات را حداکثر حول 100 هزار کلمه (حدود 300 صفحه) و پایاننامه کارشناسی ارشد را حول 60 هزار کلمه (حدود 200 صفحه) می دانند ولی در رساله های علمی ممکن است حجم رساله و پایاننامه کاملا فرق کند.

دانشجو باید بداند داشتن حجم متناسب به این معنا نیست که هر چه را جمع می کند باید الزاما در متن اثر خویش بیاورد؛ زیرا حذف مطالب غیر ضروری خود یکی از ویژگی های کار علمی است. می گویند شخصی به دوستش نوشت: «هر چیزی را به تفصیل برایت نوشتم زیرا وقت خلاصه کردن آن را نداشتم». واضح است که مختصر نویسی به گونه ای که به فهم مطلب و ارائه آن صدمه ای نرساند احتیاج به تدبر و فکر دارد و کار آسانی نیست؛

بنابراین دانشجو باید بداند:

1.  از تکرار مطالب بپرهیزد؛
2.  مطالب اصلی را در متن رساله بیاورد؛
3.  مطالب غیر ضروری را حذف کند؛
4.  نسبت به مطالبی که تردید دارد ضروری است و یا نه آن را در پیوست قرار دهد (شلبیی، 1974).

شکل پایاننامه و رساله

صفحه عنوان:

صفحه عنوان اولین ورقه پایاننامه و رساله و به عنوان پیشانی کار تلقی می شود. این صفحه در آغاز کار و شامل مطالب زیر است:

•  عنوان پایاننامه؛
•  نام نویسنده؛ درجه علمی که دانشجو به دنبال تحصیل آن است؛
•  نام دانشکده و رشته مربوط؛
•  سال تحصیلی.

گاه در صفحه عنوان نام استادان راهنما و مشاور هم آورده می شود. نمونه ای از صفحه عنوان در پیوست 3 آمده است. در اینجا باید ترتیب قرار دادن هر یک از مطالب مذکور و فاصله آن ها با یکدیگر و درشتی کلمات دقیقا رعایت شود؛ معمولا هر دانشکده ای از دانشگاه ها برای خود دستورالعملی دارد که اگر چه در کلیت، همه آن ها با هم یکی است ولی گاه از طرف بعضی از دانشکده ها هر شکلی پذیرفته نیست و چنانچه دستورالعمل آن ها رعایت نشود، مورد ایراد قرار می گیرد و لذا باید دانشجو توجه داشته باشد و قبلا نظر دانشکده مربوطه را جویا شود.

صفحه بسم الله:

معمولا دانشجویان برای تیمّن و تبرک بعد از صفحه روی جلد، صفحه ای را به نام خداوند متعال مزین می سازند. از آنجا که نام و یاد خدا بهترین سرآغاز برای هر نوشته و کاری است، بسیار مناسب است که نخستین برگ از پایاننامه به درج کلام الهی «بسم الله الرحمن الرحیم» با رسم الخط زیبا اختصاص یابد که فضل الهی موجب توفیق روز افزون می شود.
این صفحه بهتر است به شکل ساده و مشخصی صفحه آرایی گردد و از به کار بردن کادر و تزئینات مختلف خودداری شود (دوران، 1387).

تقدیر و اعتراف:

در بسیاری از موارد دانشجو از کمک افراد و سازمآن های مختلف استفاده مناسبی کرده و حق این است که در آغاز رساله از آن ها تشکر کند؛ زیرا به مصداق «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» (آن کس که از بنده خدا تشکر نکند از خدا هم تشکر نکرده است) این کار موجب استحکام بیشتر کار او و ترغیب افراد برای کمک به دانشجویان دیگر خواهد شد. اشخاصی که باید از آن ها تشکر شود عبارت اند از:

•  استادان راهنما و مشاور؛
•  استادان دیگری که به دانشجو کمک کرده اند؛
•  کسانی که به او کتاب عاریه داده اند، به ویژه کتب نایاب و خطی؛
•  مدیر و کارکنان کتابخانه و یا موسسه ای که تسهیلات لازم را برای او فراهم کرده اند؛
•  موسسات یا افرادی که پشتیبانان مالی پایاننامه و یا رساله بوده اند.

در تشکر و سپاسگزاری نباید مبالغه کرد. هر چه متن تشکر کوتاه تر باشد، تاثیر آن بیشتر است و کسی که واقعا سزاوار تقدیر است باید از او قدردانی شود زیرا پایاننامه و رساله جایی برای مجامله گویی نیست. گاه این تشکر به جای این که در یک صفحه جداگانه باشد در پایان پیشگفتار آورده می شود.

فهرست مندرجات:

پس از صفحه تقدیر و تشکر یا اهدا (چنانچه بخواهد پایاننامه خود را به کسی اهدا کند) صفحات اصلی پایاننامه شروع می شود. این صفحات شامل فهرست مندرجات است که خود شامل مندرجات متن پایاننامه یا رساله و فهارس، جدول ها و پیوست هاست.

مقدمه:

مقدمه شامل سه عنصر مهم است:

اول:

بیان مشکل و مسئله ای که موضوع رساله است و باید باز کاوی شود و مسئله بودن آن به طوری که نیازمند یافتن راه حل است، تبیین شود و به قدر کافی طبیعت علمی موضوع را شرح دهد و اهمیت آن را که دانشجو آن را انتخاب کرده است، بیان کند.

دوم:

تحقیقات و سابقه تاریخی موضوع مورد بحث باید بیان شود. مثل اینکه چه زمانی مشکل پیدا شده و تطور بحث چگونه بوده است یا چه کسانی در این زمینه کار کرده اند و به کجا رسیده اند و هم اینکه دانشجو از کجا کار را دنبال کرده و به چه تاریخی رسیده است.

سوم:

توجه به منابع اساسی که دانشجو به آن توجه داشته است؛ مثلا آیا به مجلات و یا کتب نادر دسترسی داشته است یا حرکت خاص و تلاش ویژه ای آموزش انجام داده است.

متن رساله:

متن رساله شامل روش کار، جمع آواری داده ها و اطلاعات و تحلیل آن هاست. متن رساله باید فصل بندی منظم داشته باشد. لازم است در آغاز هر باب یا بخش، صفحه ای که دارای عنوان است جدا و مشخص شود چنانچه طول فصل زیاد نیست می توان از این صفحه اضافی صرف نظر کرد.

فصل های پایاننامه:

در اینکه فصول یا بخشهای پایانامه یا رساله چند تا باشند اختلاف نظر وجود دارد. ولی معمولات بین چهار تا پنج بخش در نوسان است و به ندرت ممکن است به شش برسد. فصل اول معمولا به کلیات اختصاص دارد. فصل دوم مبانی نظری مطرح می شود. گاه پیشینه پژوهش در آخر فصل اول و گاه یا فصل دوم ضمیمه می شود و گاهی اگر حجم آن زیاد باشد خود فصل مستقلی را تشکیل می دهد. فصل سوم به چگونگی اجرای پایاننامه و رساله و فصل چهارم به تجزیه و تحلیل داده ها اختصاص می یابد و در فصل آخر نتیجه گیری و پیشنهادها مطرح می شود.

نتیجه گیری و پیشنهادها:

هر پایاننامه دارای نتایجی است. باید دقیقا مشخص شود که آیا پرسش های اساسی پاسخ گفته شده است و اگر پایاننامه دارای فرضیه بوده است، فرضیه ها تایید و یا رد شده اند؟ تصریح به این نتایج از اهمیت خاتصی برخوردار است. نتیجه گیری آنقدر مهم است که گاه داوران قبل از هرچیز به سراغ نتیجه گیری می ایند و آن را مطالعه می کنند.

پیشنهادها نیز بر دودسته اند: پیشنهاد های که از متن رساله و یا پایاننامه بر می خیزد و دانشجو باید توصیه کند که چنین کار های توسط دیگران آموزش انجام شود و دست هدوم پیشنهاد های است که به نوعی با پایاننامه ارتباط پیدا می کند، اما اختصاصا مربوط به پایاننامه نیست؛ مثلا اگر پژوهشی در رابطه با رشته کتاب داری و اطلاع رسانی آموزش انجام شده باشد که دارای نتایج مثبت و خوبی باشد می توان توصیه کرد که سایر گروه ها آموزشی نیز پژوهش های مشابهی داشته باشند.

پیوست ها:

دانشجو در حین بحث خویش به پاره ای از اسناد و مدارک بر می خورد که به موضوع مربوط است اما ضرورت ندارد که در متن بحث وارد شود یا آنقدر طولانی است که رشته مطلب را گسیخته می کند. در اینجا این اسناد و مدارک به صورت پیوست آورده می شود.

البته گاهی اوقات مطلب آن قدر از نظر حجم کوتاه است که می توان آن را در پاورقی ذکر کرد؛ مثلا وقتی دانشجویی از برانامه و ارتباط و توجه آن ها به خلفای عباسی بحث می کنند و در همین پژوهش به سندی درباره اصل وزارت در اسلام بر می خورد، می تواند آن را به عنوان پیوست ذکر کند. یا اگر درباره نظام تشویق در مدارس بحث می کند وقتی به سندی خطی بر می خورد که یکی از مسئولان گذشته موقوفه خاص را در این رابطه معین کرده است، باز این سند در پیوست ذکر می شود.

به طور کلی، تمامی اطلاعات و مدارکی که نوشته را سنگین کرده و خواندن آن دشوار می سازد، در پویست قرار می گیرد؛ اما بعضثی مواقع هم، هیچ چیز خسته کننده تر از ارجاعات مستمر به پیوست و بردن خواننده در هر لحظه به انتها پایاننامه نیست. در این موارد باید به روشی درست عمل کرد. اگر به نظر نویسنده متناسب است یک نقطه معین از بحث را گسترش دهد و این کار به دلیل حاشیه بودن مزاحم روند حرکت موضوع می شود، می توان آن را در پیوست قرار داد (اکو،1371).

یکی از مواردی که ضرورت دارد در هر پیوست باید پرسشنامه با متن شکل گرفته مصاحبه و یا هر ابزار اندازه گیری است که هم استادان داور برای داور برای داوری به ان نیاز دارند و هم برای دیگرانی که بعدا از پایاننامه و رساله استفاده می کنند لازم است. بسیار اتفاق اتفاق افتاده که پایاننامه یا رساله فاقد این موارد بوده و داوران را برای ارزیابی با مشکل مواجه کرده است.

در اینکه جای اصلی پیوست ها در رساله یا پایاننامه کجاست، بسیاری عقیده دارند که پیوست ها باید بعد از منابع ومراجع به متن رساله بیش از پیوست هاست؛ اما بعضی دیگر بر این عقیده اند که ارتباط پیوست ها از نظر علمی به متن رساله بیشتر است زیرا که همین پیوست ها بعضا از مصادر و منابع اخذ شده اند و لذات لازم است منابع و مصادر در آخرین قسمت اثر باشد. به علاوه در متن رساله اشاره به پیوست شده و لذا پیوستگی آن به متن کاملا محرز است.

منابع و مراجع:

بعضی منابع و مراجع را شامل مدارکی می دانند که به موضوع ارتباط دارد. خواه از آن در رساله استفاده شده باشد یا نه، ولی عده ای دیگر معتقدند که جای کتاب هایی که به موضوع مربوط است ولی در نگارش پایاننامه از آن استفاده نشده، در مقدمه است. در مقدمه دانشجو اظهار می دارد که در این رابطه کتب و منابعی وجود دارد؛ بنابراین منابعی که در پایان اثر می آید شامل مدارکی است که در متن از آن استفاده و در پانویس و پایان فصل ها از آن نام برده شده است.در واقع پیشنهاد کلی این است که در منابع و مراجع باید از مدارکی یاد کرد که در رساله و پایاننامه آمده و یا به آن مربوط است.

انواع منابع عبارت اند از:

1.  کتاب ها و مدارکی که در مقدمه و حاشیه و سپس جزء مصادر متن آمده اند و این ها کتب و مدارکی اند که در تشکیل رساله سهم داشته اند؛
2. کتاب هایی که در حاشیه و پاورقی آمده ولی در مقدمه ذکر آن نیامده و جزء منابع مهم است. این ها مدارکی اند که به نوعی در نگارش رساله مفید بوده اند اگر چه ممکن است کتب اساسی نباشند؛
3.  کتاب هایی که در مقدمه آمده اند؛ اینها کتبی اند که از جهات دیگر با موضوع مربوط اند و دانشجو توانسته است از آن ها جهت روشن شدن ذهن خویش بهره بگیرد.
4.  کتاب هایی که فقط در حاشیه و پاورقی آمده اند و آن ها کتاب هایی اند که در تدوین رساله سهمی نداشته اند و چنانچه نامشان ذکر نشود، موضوع، صدمه ای نمی بیند.

برای قرار گرفتن منابع و مراجع در پایان پایاننامه و رساله ترتیب زیر توصیه می شود:

1.  مخطوطات به ترتیب الفبا بیاید و برای آن اطلاعات زیر لازم است:
   نام خانوادگی و نام مولف، نام مخطوط، محل نگهداری آن، شماره، مثل:
   العینی، بدرالدین احمد (855 ق) عقد الجمان فی تاریخ الزمان، مخطوط بدار الکتب المصریه، شماره…
2.  کتاب های فارسی و عربی به ترتیب الفبا: «نام خانوادگی و نام مولف، نام کتاب، محل نشر: ناشر، تاریخ نشر.»
3.  کتاب های خارجی به ترتیب الفبا و اطلاعات کتاب شناختی مانند بند 2 مذکور؛
4.  کتاب هایی که مولف آن ها معلوم نیست یا عهد نامه ها، احکام قضایی، اسناد و مدارک، مجلات علمی، روزنامه ها به ترتیب الفبا.
   برای ذکر طلاعات کتاب شناختی مقاله های مجله، اطلاعات زیر لازم است:
   نام خانوادگی و نام نویسنده (تارییخ نشر)؛ عنوان مقاله، نام نشریه، شماره مجله، دوره مجله.

البته گاه عنوان به جای مولف سر شناسه قرار می گیرد که در این صورت فقط جای عنوان و مولف عوض می شود. در این رابطه شیوه های مختلفی وجود دارد که در کتاب های روش تحقیق به آن اشاره شده است. در پایان این کتاب به نگارش منابع به روش موسسه ای. پی. ای که از شهرت کافی برخوردار است اشاره شده است.
در ترتیب مراجع، ابتدا منابع فارسی، سپس خارجی و در نهایت منابع اینترنتی مطرح می شوند (حری و شاهبداغی، 1385؛ آیین نگارش پایاننامه، 1387).

فهرست منابع می تواند به صورت های زیر در پایاننامه یا رساله قرار گیرد:

الف) در پایان هر صفحه منبع مورد استفاده درج شود. علاوه بر این سیاهه کامل آن ها در آخر پایاننامه تکرار شود (ترجیحا در رشته های علوم انسانی).
ب) در پایان هر فصل
ج) در آخر پایاننامه/ رساله

•  مشخصات کتاب و مجله ای که برای اولین بار ارائه می شود باید به صورت کامل ذکر شود.
•  اگر بلافاصله از همان منبع استفاده شود، عبارت «همان» (در انگلیسی ibid) و شماره صفحه ذکر می شود.
•  اگر همان منابع با فاصله ارائه شود، نام و نام خانوادگی نویسنده پیشین (در انگلیسی eit, op) شماره صفحه ذکر شود. البته در روش های مختلف استناد دهی این مسئله فرق می کند. موارد زیر به عنوان نمونه و نه به عنوان نمونه قطعی ذکر می شود:
•  علاقمند، علی (1372)، جامعه شناسی آموزش و پرورش، چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات بعثت، ص 35.
•  اشرف، احمد (1346)، جامعه شناسی طبقات اجتماعی در آمریکا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1346-132.
•  همان، ص 135
•  علاقمند، علی، پیشین، ص 85.

باید توجه داشت که در شیوه نامه های گوناگون این نوع استناد دهی ها ممکن است با هم فرق کند. بنا بر این دانشجو باید بداند که دانشکده مربوطه از چه نوع شیوه نامه ای استفاده می کند در طول اثر خود رعایت کند.

تایپ پایاننامه:

تایپ پایاننامه از نکات مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. در حال حاضر، رایانه ها و نرم افزار های بسیار خوب مثل زرنگار یا ورد، کار نگارش ماشینی پایاننامه را بسیار آسان کرده اند. هرچند دست نویس بهتر و توضیحات لازم بیشتر باشد، حروف نگاری سریع تر آموزش انجام می شود وگرنه دانشجو باید چند بار «پرینت» بگیرد و آن را اصلاح کند که این کار موجب ضرر اقتصادی بیشتر و صرف وقت زیادتری برای اوست. همچنین قطع صفحه، اندازه حواشی و تعداد سطور در هر صفحه دقیقا باید معلوم و از دانشکده مربوط سئوال شود.

حروف نگاری پایاننامه باید در یک روی کاغذ و توسط چاپگر با بهترین کیفیت صورت گیرد. صفحات پایاننامه باید از یک جنس و ترجیحا کاغذ تحریر هفتاد گرمی مرغوب و در قطع A4 (29.5*21) باشد. حتدالمقدور باید از استفاده از صفحات بزرگ در پایاننامه خودداری کرد و آن ها را از طریق فتوکپی های مخصوص کوچک و استاندارد کرد (دوران،1387). ولی در مواردی که نیاز به کاغذ در قطع بزرگ تر است، ضمن استفاده از اندازه های استاندارد رده A به هنگام ضمیمه کردن کاغذ مربوطه، به اندازه A4 تا شده و حتما داخل صحافی قرار داده شود (آیین نگارش پایاننامه،1387).

توصیه می شود اندازه حروف به هنگام استفاده از نرم افزار کامپیوتری،12 تا 14 pt یا فونت لوتوس یا بی زر بوده و در تمام متن یکسان باشد.
محدوده خطوط تمام صفحات باید یکسان رعایت شود. فاصله هر سطر از سمت راست کاغذ 3 سانتی متر و از سمت چپ 2 سانتی متر و فاصله اولین سطر از بالای صفحه 3 سانتی متر و فاصله آخرین سطر از پایین صفحه 5/2 سانتی متر باشد. (لازم به ذکر است که فاصله سر مطلع بند از سمت راست کاغذ 4 سانتی متر ست.)

صفحات به صورت 18 سطری یا 24 سطری تایپ شوند (فاصله خطوط از یک دیگر یک سانتی متر باشد). اگر از نرم افزار ورد برای تایپ پایاننامه استفاده می شود بهتر است که فاصله بین سطرها بر روی دوبل تنظیم گردد. در تدوین و تایپ صفحات پایاننامه به غیر از صفحات تقدیم و سپاسگزاری از هیچ گونه قاب تزئینی و تذهیب استفاده شود و صفحات بدون سر صفحه باشد.

دانشجو حتما باید پس از حروف نگاری، خود، کار تصحیح را به عهده بگیرد و به هیچ کس در این باره اعتماد نکند؛ زیرا خود او بیشتر از هر کس دیگر می دان چه نوشته و چه خواسته و ثانیا در بسیاری از موارد ماشین نویس نه بر اساس غفلت، بلکه به خاطر بدفهمی یا آشنا نبودن به موضوع، کلمه ای را جا به جا می کند و یا غلط می نویسد و یا جا می اندازد که تنها دانشجو است که آن را متوجه می شود.
حتی پس از دقت و وسواس در تصحیح، باز ممکن است اغلاطی در پایاننامه باشد که در آن صورت ناگریز موارد اشتباه را تذکر داد.

چکیده به فارسی و انگلیسی:

با آنکه چکیده فارسی در پایاننامه و رساله ها از نظر ترتیب در آغاز قرار می گیرد ولی از آنجا که چکیده تمام نما معمولا در پایان کار تهیه می شود در اینجا و همراه چکیده انگلیسی ذکر می شود. نکته قابل توجه اینکه در بسیاری از موارد دانشجویان به هنگام تحویل اثر خود به کار گروه تحصیلات تکمیلی برای دفاع، چکیده انگلیسی را نی آورند یا فراموش می کنند بیاورند. بعضی هم تهیه آن را به پس از دفاع موکول می کنند.

البته این کار درستی نیست زیرا در بسیاری از موارد استادان داور یکی از ایراداتشان نداشتن چکیده انگلیسی است. دانشجو باید بداند که کاری که برای داوری به استاد داور و یا دوران داده می شود هر چه بیشتر از نظر شکلی بی ایراد باشد مطلوب تر است و این باعث می شود تا داوران وقت خود را بیشتر مصروف بررسی محتوا کنند.

بنابراین از ویژگی های یک پایاننامه خوب، تهیه چکیده تمام نماست. چکیده تمام نما به این معنا که همه موارد لازم و حساس در آن ذکر شود و از ذکر کلمات و جملات زاید و بی معنا خود داری شود. بهترین چکیده آن است که اگر آن را بسط دهند به کل پایاننامه تبدیل شود به این معنا که همه موارد به طور خلاصه و اشاره در آن آمده است. همانند همه آثار علمی چه کسی بهتر از شخص پدید آورنده می تواند چکیده اثر خویش را فراهم کند. این امر کمکی به گسترش اطلاعات در زمینه پایاننامه ها و رساله هاست و کار کسانی را که به تهیه و جمع آوری و انتشار چکیده مشغول اند، آسان می کند.

بهتر است چکیده حداکثر در حجمی معادل با 250 تا 300 کلمه و در یک صفحه تنظیم گردد و شامل بیان مختصر مسئله مورد بررسی، روش تحقیق و مراحل به کار گرفته شده برای کسب و جمع آوری اطلاعات، نحوه تجزیه و تحلیل و نتیجه کلی حاصله باشد. خواننده با مطالعه چکیده باید تشخیص دهد که پایاننامه و رساله موجود در برگیرنده مطالب مورد علاقه وی است یا خیر؟

در نگارش چکیده نکات زیر باید رعایت شود (دوران، 1387):

•  در نوشتن چکیده همانند اصل اثر باید سعی شود از کلمه ها و عبارات سلیس، آشنا با معنی و روشن استفاده شود؛
•  چکیده جدا از پایاننامه / رساله باید به تنهایی مستقل و گویا باشد. در چکیده باید از ذکر منابع و یا اشاره به جدول ها و نمودارها اجتناب شود؛
•  به دقیق بودن مطلب، نداشتن غلط های املایی با دستور زبانی و رعایت دقت و تسلسل روند نگارش توجه لازم شود؛
•  اگر در پایاننامه روش نوینی برای اولین بار ارائه می شود که تا به حال معمول نبوده است، ذکر شود.

بعضی از موسسات داخلی مثل مرکز اطلاعات و مدارک علمی وابسته به وزارت علوم تحقیقات و فناوری چکیده ها را جمع آوری می کند. چکیده انگلیسی را موسسه هایی در دنیا به ویژه در غرب و آمریکا جمع آوری می کنند. طبعا وقتی چکیده انگلیسی باشد صفحه عنوان انگلیسی هم برای پایاننامه امری لازم است.
کلید واژه ها: بهتر است دانشجو، خود کلید واژه های پایاننامه خویش را تهیه کند، زیرا موسساتی که به تهیه چکیده و نمایه و سایر انواع بانک های اطلاعاتی اقدام می کنند، مجبورند وقت بیشتری را برای تهیه آن ها صرف کنند، با وجود این، ممکن است دقت کار دانشجو را هم نداشته باشد. حدود پنج تا شش کلمه کلیدی در انتهای چکیده آورده می شود.