پژوهش چیست؟

پژوهش چیست؟ سفری به دنیای کشف و نوآوری

در دنیایی که مملو از پرسش ها و ناشناخته هاست، بشر همواره در جستجوی یافتن پاسخ ها و گشودن رمز و راز پدیده های اطراف خود بوده است. این میل ذاتی به کاوش و کنکاش، بستر را برای پیدایش مفهوم “پژوهش” فراهم کرده است.

پژوهش، فرآیندی نظام مند و هدفمند برای کسب دانش، حل مسائل و **توسعه ی دانش بشری است. این فرآیند، گامی فراتر از صرف جمع آوری اطلاعات بوده و مستلزم تجزیه و تحلیل عمیق، تفسیر و استنتاج از داده ها و اطلاعات جمع آوری شده می باشد.

هدف نهایی پژوهش، توسعه ی دانش در زمینه های مختلف علمی، فنی، اجتماعی و فرهنگی است. پژوهشگران با استفاده از روش های علمی معتبر، به دنبال پاسخ به سوالات، حل معضلات و یافتن راه حل های نوین برای چالش های مختلف بشر هستند.

انواع پژوهش:

پژوهش بنیادی: این نوع پژوهش به دنبال کشف دانش جدید و توسعه ی تئوری ها و چارچوب های نظری در یک زمینه ی خاص است.
پژوهش کاربردی: هدف از این نوع پژوهش، حل مسائل و کاربرد دانش در دنیای واقعی است.
پژوهش توصیفی: این نوع پژوهش به دنبال توصیف و شناسایی پدیده ها و شرایط در یک زمینه ی خاص است.
پژوهش تحلیلی: هدف از این نوع پژوهش، تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات برای تفسیر و استنتاج در مورد یک موضوع خاص است.

اهمیت پژوهش:

توسعه ی دانش بشری: پژوهش، موتور محرکه ی پیشرفت علمی و فناوری است.
حل مسائل: پژوهشگران با انجام پژوهش، راه حل های نوین برای چالش های مختلف بشر در حوزه های مختلف مانند سلامت، محیط زیست، آموزش و اقتصاد ارائه می دهند.
بهبود کیفیت زندگی: نتایج پژوهش ها می تواند به ارتقای سطح زندگی و رفاه انسان ها در ابعاد مختلف کمک کند.
تقویت تفکر انتقادی: انجام پژوهش، به افراد مهارت های حل مسئله، تفکر انتقادی و تحلیل اطلاعات را می آموزد.

مراحل پژوهش:

انتخاب موضوع: اولین قدم در پژوهش، انتخاب موضوعی مناسب و جالب است که از اهمیت علمی و کاربرد عملی برخوردار باشد.
بررسی ادبیات: در این مرحله، پژوهشگر به مطالعه منابع علمی و یافته های قبلی در مورد موضوع پژوهش می پردازد.
طرح سوالات پژوهش: پژوهشگر با طرح سوالات دقیق و مشخص، مسیر پژوهش خود را تعیین می کند.
انتخاب روش پژوهش: انتخاب روش مناسب برای جمع آوری و تحلیل داده ها، از اهمیت بالایی در پژوهش برخوردار است.
جمع آوری داده ها: در این مرحله، پژوهشگر با استفاده از روش های مختلف مانند مصاحبه، پرسشنامه، مشاهده و آزمایش، داده های مورد نیاز خود را جمع آوری می کند.
تجزیه و تحلیل داده ها: پس از جمع آوری داده ها، پژوهشگر به تجزیه و تحلیل و تفسیر آنها می پردازد.
تدوین یافته ها: در این مرحله، پژوهشگر یافته های خود را به صورت مقاله، گزارش یا ارائه به اشتراک می گذارد.

مهارت های لازم برای پژوهش:

مهارت های جستجو و جمع آوری اطلاعات: پژوهشگر باید از مهارت های جستجوی اطلاعات در منابع مختلف مانند کتابخانه ها، پایگاه های اطلاعاتی و اینترنت برخوردار باشد.

ممکن است چنین تصور شود که تحقیق یا پژوهش همان تالیف است و از نظر علمی اهمیت یکسانی دارد؛ حق این است که گفته شود تحقیق تلاش علمی ارزشمندی است که از تالیف مهم تر و سخت تر است، همین طور که احیای آثار قدیمی و تصحیح و آرایش آن ها به وضع علمی و مطلوب (فدائی، 1386) امروزی از تالیف مهم تر است. در واقع تحقیق تلاش علمی و ملی برای احیای هویت است؛ خواه این هویت درباره آثار قدیمی باشد یا خلق و ابتکار جدید و یا کشف راه حل برای مسائل موجود (تونجی،1415 ق،9).

انسان ممکن است درباره چیزی کتاب بنویسد اما نتواند رساله بنویسد؛ مثلا کسی که می خواهد درباره علامه امینی صاحب کتاب الغدیر و یا شیخ آقا بزرگ تهرانی صاحب کتاب الذریعه و یا پروفسور محمود حسابی کتاب بنویسد سعی می کند که همه کتابش مدح و تعریف باشد؛ او هرگز به خطاها و اشتباهاتی که در زندگی ممدوح ممکن است باشد نمی پردازد. در حالی که اگر بخواهد پایاننامه و یا رساله بنویسد طبعاً باید هم محاسن و هم معایب را بگوید.

تعریف تحقیق یا پژوهش

تحقیق از واژه حق گرفته شده و به معنای رسیدن به حق و حقیقت است که انسان نوعاً طالب و خواستار آن است. انسان تشنه حقیقت است و از اینکه بداند چگونه آن را به دست می آورد، خوشحال می شود. تحقیق یا پژوهش در سومین واژه نامه بین المللی ویستر (1975، 984) چنین معنا شده است؛ «پژوهش، بررسی یا کاوش سخت کوشانه و به معنای خاص، تحقیق و تجربه انتقادی جامعی با هدف کشف واقعیت های نو و تفسیر درست این واقعیت ها، تجدید نظر در نتیجه گیری ها، نظریه ها و قوانین پذیرفته شده در پرتو واقعیت های تازه کشف شده و به کارگیری عملی نتیجه گیری ها، نظریه ها و قوانین جدید است.» در لغت نامه دهخدا (1377، 6485) در ذیل واژه تحقیق مطالب فراوانی آمده است که بخشی از آن به این قرار است:

حقیقت کردن، درست و سر راست کردن، رسیدگی و وارسی کردن، به کنه مطالب رسیدن، واقع چیزی را به دست آوردن؛ بدانستن و تصدیق کردن قولی را، واجب کردن و تایید و اثبات مسئله به دلیل کردن، (کشاف اصطلاحات الفنون) تعمق کردن در علوم و ادبیات، از روی تحقیق، به راستی، بدون تردید و شک، بی گمان. سعدی گوید:

نه مرد است آن به نزدیک خردمند که با پیل دمان پیکار جوید

بلی مرد آن کس است از روی تحقیق که چون خشم آیدش باطل نگوید

اهل تحقیق؛ فیلسوفان و مجتهدان (ناظم الاطباء)، اهل حقیقت و راستی و درستی، مردمی که جویای حقیقت و درستی باشند، فرزانگان و آزادگان اهل حکمت و عرفان.

اگر به ریشه شناسی واژه تحقیق در زبان انگلیسی هم توجه کنیم، چیزی مشابه را دریافت می کنیم. کلمه Research به معنای «باز جست و جو» است. این به آن معناست که واقعیتی قبلا بوده است و اینک به خاطر مسائل گوناگون پرده ابهام و پندار روی آن کشیده شده است و محقق باید این پرده را کنار بزند و آنچه را قبلا بوده است دوباره بیابد.

یا اینکه واقعیتی در مسائل اجتماعی چون آرامش، رضایت، شادمانی به طور کلی و نسبت به فرد، جامعه و اموری وجود داشته و اینک آن پدیده ها از میان رفته و یا دچار آسیب شده است و محقق می خواهد با بررسی پژوهشگرانه خود وضعیت نخستین را طلب کند و علت و یا علل بروز چنین ناگواری هایی را به دست آورد و نتایج آن را تحلیل نماید.

به نظر بعضی (به نقل از ستوده 1371،354) تحقیق به مجموع اقداماتی گفته می شود که برای کشف قسمتی از مشخصات جهان حقیقی آموزش انجام می گیرد؛ و ستوده می گوید: «هدف تحقیق به دست آوردن روشهای درست پژوهیدن و به طور کلی کشف حقایق و پیدا کردن جواب مسائل و حل مشکلات و به دست آوردن معیارهایی برای درست اندیشیدن و درست عمل کردن در نتیجه گسترش دامنه معلومات و معارف بشری است.»

او درباره فایده تحقیق موارد زیر را بر می شمرد:

اقناع میل کنجکاوی درباره گذشته و حال؛
تغییر سا تثبیت ارزش ها و ارائه راه های بهتر در حیات مادی و معنوی انسان؛
ادامه حیات علمی در رشته های مختلف؛
ادامه حرکت برای رسیدن به حقیقت؛
گشودن راهی برای علاقه مندان به تحقیق.

پژوهش در واقع، فرآیند رسیدن به راه حل های قابل اطمینان مسائل از طریق گردآوری، تحلیل و تفسیر داده ها به گونه ای برنامه ریزی شده و نظام مند است. بعضی می گویند (کومار، 1374):

ما باید دلایل کاری را که آموزش انجام می دهیم بدانیم و از چگونگی و دلایل شیوه هایی که برای آموزش انجام کارمان پذیرفته یا نپذیرفته ایم نیز آگاه باشیم.

در پژوهش های اثبات گرایانه و یا پوزیتیویستی تعمیم؛ یکی از هدف های مهم تحقیق است که محقق با استفاده از استدلال های منطقی (قیاس، استقرا) به آن می پردازد.

در این نوع تحقیقات که عموما بر مدار کمیت سیر می کند موارد پژوهش عبارت است از:

جست و جو پیرامون اصل و بنیاد پدیده ای ویژه؛
محقق ساختن درستی رویدادهای خاص؛
کشف واقعیت های نو؛
تحلیل واقعیت ها؛
تفسیر درست واقعیت ها؛
تجدید نظر در واقعیت ها؛
تجدید نظر در واقعیت های پذیرفته شده؛
کاوش علمی یا تحقیق نظام مند شامل فرضیه ای نو، اصلاح فرضیه پیشین آزمون آن فرضیه؛
تثبیت و تهورتاش تمام یا بخشی از روابط موجود بین عوامل گوناگون با نظر به فعالیت های آموزش انجام شده در یک زمینه خاص با اطمینان نسبی؛
رسیدن به حقایق قابل تعمیم؛
ترکیب و تلفیق واقعیت های تثبیت شده؛
بیان تعمیم ها یا قوانینی که جنبه جهانی دارند بر پایه شواهد و تایید و تهورتاش این قوانین از طریق دیگر مشاهدات؛
تجدید نظر در قوانین در پرتو واقعیت های نو. (همان)

در پژوهش های کیفی، اگر چه بحث تعمیم مطرح نیست ولی پژوهش به گونه ای دیگر سامان می یابد. در پژوهش های کیفی تحقیق بر عمق تکیه دارد تا بر سطح. در این تحقیق ها که اغلب موردی را می کاود و یا حادثه ای را بررسی می کند و یا وضعیتی را به منظور پیش بینی های مورد انتظار به محک آزمایش می زند، ویژگی های تحقیق به صورت دیگر شکل می گیرد؛ به طوری که یا فضیه ندارد و یا ممکن است در حین کار شکل گیرد و نتیجه کاملا قطعی نباشد.