انتخاب موضوع پژوهش: راهنمای جامع برای دانشجویان
انتخاب موضوع پژوهش یکی از مهمترین گام های در فرآیند تحقیق است. موضوع پژوهش باید از اهمیت علمی و کاربردی برخوردار باشد، منابع و امکانات کافی برای انجام آن در دسترس باشد و با علایق و توانایی های شما همسو باشد.
در این محتوا، به ارائه راهنمایی جامع برای انتخاب موضوع پژوهش می پردازیم. همچنین، لیستی از منابع و ابزارهای مفید برای یافتن موضوع پژوهش ارائه می دهیم.
مراحل انتخاب موضوع پژوهش:
تعیین حوزه ی کلی تحقیق: ابتدا باید حوزه ی کلی تحقیق خود را مشخص کنید. به این معنی که می خواهید در چه زمینه ای تحقیق کنید؟ علوم انسانی، علوم پایه، فنی و مهندسی، پزشکی، کشاورزی و … .
بررسی منابع علمی: پس از تعیین حوزه ی کلی تحقیق، باید به بررسی منابع علمی موجود در آن حوزه بپردازید. این منابع می توانند شامل مقالات علمی، کتب تخصصی، گزارش های تحقیقاتی و … باشند.
شناسایی مسائل و چالش ها: با بررسی منابع علمی، می توانید مسائل و چالش های موجود در آن حوزه را شناسایی کنید. موضوع پژوهش شما باید به یکی از این مسائل یا چالش ها بپردازد.
بررسی تازگی و نوآوری: موضوع پژوهش شما باید جدید و نوآورانه باشد و به حوزه ای از دانش بپردازد که قبلاً به طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته است.
قابلیت اجرا: موضوع پژوهش شما باید قابل اجرا باشد و منابع و امکانات کافی برای انجام آن در دسترس باشد.
علاقه و توانایی: موضوع پژوهش شما باید با علایق و توانایی های شما همسو باشد تا بتوانید با انگیزه و اشتیاق به انجام تحقیق بپردازید.
منابع و ابزارهای مفید برای یافتن موضوع پژوهش:
- پایگاه های اطلاعاتی علمی: مانند Google Scholar، PubMed، ScienceDirect، JSTOR و … .
- کتابخانه ها: کتابخانه های دانشگاهی و عمومی می توانند منابع ارزشمندی برای یافتن موضوع پژوهش باشند.
- اساتید و متخصصان: اساتید و متخصصان در حوزه ی تحصیلی شما می توانند راهنمایی های ارزشمندی در زمینه انتخاب موضوع پژوهش به شما ارائه دهند.
- کنفرانس ها و سمینارها: شرکت در کنفرانس ها و سمینارهای مرتبط با حوزه ی تحصیلی شما می تواند شما را با موضوعات جدید و چالش های روز این حوزه آشنا کند.
- سازمان ها و نهادهای دولتی و غیردولتی: بسیاری از سازمان ها و نهادهای دولتی و غیردولتی در زمینه های مختلف تحقیقات انجام می دهند و می توانند موضوعات پژوهشی را به شما پیشنهاد دهند.
نکات مهم در انتخاب موضوع پژوهش:
- موضوع پژوهش خود را خیلی گسترده یا خیلی محدود انتخاب نکنید.
- موضوع پژوهش شما باید از نظر علمی و کاربردی اهمیت داشته باشد.
- مطمئن شوید که منابع و امکانات کافی برای انجام تحقیق در مورد موضوع انتخابی شما در دسترس است.
- موضوع پژوهش شما باید با علایق و توانایی های شما همسو باشد.
- قبل از نهایی کردن موضوع پژوهش، با اساتید و متخصصان مشورت کنید.
انتخاب موضوع پژوهش مناسب، گامی مهم در جهت انجام یک تحقیق موفق و ارزشمند است. با استفاده از راهنمایی های ارائه شده در این محتوا و منابع و ابزارهای مفید موجود، می توانید موضوع پژوهشی را انتخاب کنید که برای شما و جامعه علمی مفید باشد.
کلمات کلیدی: انتخاب موضوع پژوهش، تحقیق، مقاله علمی، پایان نامه، تز دکتری، منابع علمی، پایگاه های اطلاعاتی علمی، کتابخانه ها، اساتید، متخصصان، کنفرانس ها، سمینارها، سازمان ها، نهادها، نکات مهم.
انتخاب موضوع پژوهش
بهتر است موضوع پژوهش در ارتباط با مسائل و مشکلات موجود در حوزه های معرفتی باشد. آن ها که به این امر اعتقاد ندارند یا ارزش دانشجو را نمی دانند یا به حساب نمی اورند یا به حل مسائل و مشکلات موجود در فضای موضوعات خاص، آشنایی، توجه و علاقه ندارند و یا بر کثرت کار و گرفتاری نمی توانند در این زمینه بیندیشند. در این موارد، گاه استاد شتاب زده موضوعی را که خود در نظر دارد یا دانشجو پیشنهاد می کند می پذیرد، بدون توجه به اینکه موضوع مذکور در سلسله مسائل و مشکلات، محلی از اعراب داشته باشد. عده ای از استادان هم ممکن است خود سرگرم آموزش انجام پژوهش باشند و امتیازات ویژه پژوهشی خود استفاده کند و دانشجویان را در راستای اهداف پژوهشی خود بکار گیرند.
به طور مشروح تر سوال های اساسی در مرحله طرح و موضوع و تهیه طرح پیشنهادی تحقیق می تواند این چنین باشد:
الف) اصولا در یک گروه آموزشی مدرسه عالی و یا دانشگاه برای چه مقصد و یا مقاصدی پژوهش نوشته می شود؟
ب) اگر موضوعات مختلفی در باب دوره های کارشناسی ارشد یا دکتری ممکن است مطرح باشد به چه دلیل موضوعات انتخاب شده ترجیح و اولویت دارند؟ (اماوچ و بریچ، 1989)
موضوعات نظری و کاربردی فراوان اند. هر موضوعی فی نفسه خوب و مناسب تحقیق است. بسیاری از افراد، موضوعاتی را انتخاب می کند و استادان خود سوال می کنند که آیا این موضوع خوب است؟ و طبعا به کاربرد آن در جامعه و یا سهم آن در حل پاره ای از مشکلات موجود اشاره دارند.
آنچه به هنگام انتخاب موضوع باید مورد توجه قرار گیرد این است که موضوع باید:
- مورد علاقه دانشجو باشد
- دانشجو بتواند استاد راهنمایی را در این رابطه پیدا کند و یا برای آموزش انجام کار به تفاهم برسد و حتی المقدور به زمینه ی کاری او وابسته باشد.
- برای رفع تکلیف نباشد. گاه اتفاق می افتد که دانشجو بر حسب ضرورت و صرفا به خاطر ادای تکلیف و اخذ مدرک یا به جهت سهولت کار یا مضیقه زمانی بدون استقضای کامل در مورد موضوعات مجبور می شود موضوعی را انتخاب کند که تمایل چندانی به آن ندارد. به نظر می رسد که این بدترین شکل انتخاب برای پژوهش است.
- در حد توان دانشجو باشد. گاه اتفاق می افتد دانشجو به موضوعی علاقه مند است اما به خاطر عدم تبین موضوع و یا گستردگی کار عدم پیش بینی های لازم در تهیه اسناد و مدارک، در آغاز و یا در حین آموزش انجام کار می شود توان آموزش انجام آن را ندارد.
- دارای اطلاعات لازم و کافی باشد. دانشجو باید برای تهیه اطلاعات از همکاری دستگاه های ذی ربط اطمینان حاصل کرده و قبل از شروع، تضمین های کافی دریافت و بررسی کند که اطلاعات مورد نیاز او قابل تحصیل است و یا بر عکس محرمانه و طبقه بندی شده است و به سادگی نمی تواند به آن ها دسترسی داشته باشد.
- بر طبق نیاز جامعه باشد، موضوعاتی که مورد ابتلای جامعه اند و می توانند گرهی از مشکلات موجود جامعه را بگشایند، در اولویت اند.
- فایده عام و ماندگار داشته باشد. دانشجو نباید فقط به موضوع از منظر نوشتن رساله کارشناسی ارشد یا دکتری بنگرد، بلکه چنین فکر کند که این موضوع آن قدر مفید است که حاصل کار او تحقیقی ارزنده و اثری ماندگار باشد.
بنابراین ارزش سرمایه گذاری و صرف وقت را دارد و پس از اتمام آن دیگران از آن استفاده خواهند کرد. مشکل ترین مسئله انتخاب موضوع است و آن هم به خاطر این است که دانشجو مسئله نداشته است و یا نتوانسته است مشکلات موجود را در قالب مسئله قابل بحث علمی طرح کند. گاه ماه ها به طول می آموزش انجامد و دانشجو در بین قفسه های کتابخانه ها و یا جلسات بحث و گفتگو با اساتید شرکت می کند تا بتواند موضوع خویش را انتخاب کند. او در این مورد از همه کمک می خواهد، البته استاد راهنما در این رابطه نقش اساسی دارد. به نظر می رسد کلاس های روش تحقیق و نیز بقیه کلاس ها در دوره تحصیلات تکمیلی باید مسئله محور باشند؛ یعنی استادان در همه مراحل ذهن دانشجویان را به سمت مسائل موجود یا آتی سوق دهند و از آن ها برای حل نظرخواهی کنند تا دانشجویان آمادگی لازم را برای انتخاب بهینه موضوع پیدا کنند. - به تولید مقاله بینجامد. گاه موضوع جالب و مفید است ولی مطالب فراونی درباره آن نیست و نمی توان درباره موضوعی به منابع کافی دست یافت. چنین موضوعی را می توان به صورت مقاله علمی تهیه کرد. مقاله علمی از جهت کیفی با رساله هماهنگ است اما از نظر کمی اختلاف دارد.
- در حد وقت و فرصت محدود برای آموزش انجام رساله باشد. زمان برای دانشجو یکی از مسائل مهم است. در اکثر موارد دانشجویان از گروه های آموزشی برای تکمیل پایاننامه خویش درخواست تمدید وقت می کنند؛ بنابراین دانشجو به هنگام انتخاب موضوع، مسئله زمان را باید مد نظر قرار دهد و مطمئن شود که می تواند در زمان لازم پژوهش خویش را تمام کند.
- استاد یا استادانی علاقه مند به آن داشته باشد. دانشجو باید مطمئن باشد استاد راهنمای واجد شرایط برای موضوع با وقت و فرصت کافی وجود دارد. دانشجو باید توجه داشته باشد که انتخاب استاد راهنمای مورد نظر و متقاعد کردن او برای پذیرش سرپرستی پژوهش وظیفه اوست؛ اما معمولا استادان دانشگاه به خاطر مشغله فراوان یا محدودیت های دیگر روی خوشی برای انتخاب هر پژوهش نشان نمی دهند، مگر آنکه مورد علاقه خودشان هم باشد.
در این که آیا اول استاد راهنما انتخاب شود و سپس موضوع رساله به تصویب کارگروه یا گروه آموزشی برسد و یا برعکس و یا به طور هم زمان آموزش انجام گیرد، به خط مشی دانشگاه های مختلف بستگی دارد. گاه اتفاق افتاده است که دانشجو موضوعی را انتخاب کرده ولی استاد راهنمایی برای سرپرستی آن پیدا نشده و به ناچار دانشجو مجبور به انتخاب موضوعی دیگر پس از انقضای مدت شده است.
به نظر می رسد چنانچه این دو، هم زمان انتخاب شود بهتر است در این که استاد راهنما از چه دانشگاه و یا شهری باشد علی الاصول نباید محدودیتی وجود داشته باشد؛ اما گاه دانشگاه یا دانشکده ها عمدتا به خاطر مسائل مالی و اجرائی، انتخاب استاد راهنما و نیز استادان مشاور از خارج از دانشکده و یا شهر مورد نظر را منع می کنند. در هر حال صلاحیت علمی استاد راهنما و استادان مشاور و توانایی آن ها جهت سرپرستی باید توسط گروه آموزشی مربوط و دانشکده تایید شود. - بار مالی اش مشخص باشد به این معنا که برای آموزش انجام کار قدرت مالی وجود داشته باشد. استطاعت مالی دانشجو نیز از مسائل مهم است. بعضی از پایاننامه ها هزینه بردارند، گاه دانشجو باید مسافرت هایی داشته باشد یا کتاب هایی بخرد و نسخه هایی را ببیند. پاره ای از دانشجویان تمکن اجرای چنین پایاننامه هایی را ندارند. بعضی از دانشکده ها، اعتبارات خاصی را برای کمک به دانشجو دارند ولی این اعتبارات هم اندک است و هم در بیشتر موارد پرداخت نمی شود و یا به سختی پرداخت می شود.
بعضی از سازمآن ها حاضر به همکاری و کمک به دانشجو هستند که در صورت اطلاع، چنین اقدامی را آموزش انجام خواهند داد. توجیه موضوع تحقیق بخش مهمی از طرح پیشنهادی به شمار می رود و تحقیق ها بیشتر پرهزینه و وقت گیرند و بیشتر سازمآن ها نسبت به حمایت مالی این قبیل طرحها بی میل اند مگر اینکه از نظر کاربردی به نتایج آن مطمئن باشند. - فارغ از تعصب باشد یعنی در انتخاب موضوع تعصب خاص نباشد. گاه وجود منابع و مراجعی سبب می شود تا دانشجو به سمت موضوعی هدایت شود و موضوعی خاص را انتخاب کند مثلا، فرزند یک دانشمند فقید علاقه مند می شود رساله خویش را درباره آثار پذیرش بنویسد؛ اما باید توجه داشت که دانشجویی که به چیزی تعصب دارد سزاوار نیست که موضوعی در همان زمینه انتخاب کند زیرا در این صورت بیم آن می رود که امانت علمی با عاطفه و احساسات مخلوط شود و نگذارد تحقیق به ثمر رسد. برای مثال، همین موردی که فرزند درباره آثار پدرش تحقیق می کند، ممکن است علاقه پدر و فرزندی سبب شود تا فرزند نواقص کار پدر را نبیند و یا به خود اجازه ندهد آن ها را مطرح کند (شلبی، 1974).
- با طرح مناسب همراه باشد و یا طراحی دقیق و متناسب با موضوع باشد. هم چنان که مهندس معمار، در طراحی یک ساختمان منظوری خاص دارد و در این رابطه شرایط زمانی و مکانی را در نظر می گیرد و برای هر ساختمانی طرح خاصی را پیش بینی و معماری خانه مسکونی، محل اداری، بیمارستان و یا دانشگاه و یا مسجد را از هم متمایز می کند. هم چنین طراحی برای تحقیق در موضوعات مختلف نیز با هم متفاوت اند.
- اصیل و نمونه باشد. باید توجه داشت که همیشه هر پژوهشی نمی تواند نمونه کاملی برای اقتباس باشد. بعضی از پژوهش ها امتیاز خاصی ندارند و عادی تلقی می شوند. ولی بعضی دیگر به لحاظ موضوع، روش یا مواد مورد بحث حاوی نوآوری های لازم اند.
دانشجو باید پژوهش های حوزه مربوط به خود را به دقت بنگرد. دانشجوی حقوق، رساله های حقوقی و دانشجوی طب، پایاننامه های پزشکی و دانشجوی کتابداری، رساله های مربوط را آن هم در بعد تخصصی و جزئی تورق کند تا بتواند هر چه بیشتر الهام بگیرد و نکته ها را دریابد و این به آن معنا نیست که او باید تصویر برداری کند. اینها همه برای تقویت فکر و سرعت در اتخاذ تصمیم مناسب برای آموزش انجام فعالیتی نو است. پس از این مرحله دانشجو می تواند وارد مرحله جدیدی شود و آن تعیین خطوط اولیه بحث در پایاننامه خویش است.
هر دانشکده یا دانشگاهی ممکن است در این زمینه برای خود دستورالعمل هایی داشته باشد. لذا نمی توان خطوط مشخصی را در این رابطه برای همه پایاننامه ها ترسیم کرد. دانشجو در هر حوزه و رشته ای که می خواهد کار کند باید بداند دیگران چه کرده اند و اساتید فن در این مورد چه نظرهایی دارند. گاهی کل پایاننامه هایی که در یک حوزه معرفتی تهیه شده، مورد نقد و بررسی قرار می گیرند. مطالعه چنین نقدهایی برای دانشجو بسیار مفید است. کتابخانه های هر دانشکده ای معمولا چنین نقدهایی را دارند. ارتباط و مراجعه به این مراکز نیز می تواند به دانشجو کمک فراوانی کند. درباره ی پایاننامه های به زبان خارجی نیز مراجعه به بانک ها یا پایگاه اطلاعاتی مرتبط بسیار مفید است.
تغییر موضوع پژوهش
گاهی دانشجو مطالب کافی درباره موضوعی که انتخاب کرده پیدا نمی کند یا متوجه می شود که قبلا درباره ی این موضوع به گونه ای که وی می خواهد نتیجه گیری کند کار شده است و یا دشواری دست یافتن به بعضی از مراجع اساسی مانند نسخ خطی منحصر به فرد و آثار کمیاب مانع کار می شود لذا مجبور می شود که موضوع را تغییر دهد.
این در صورتی است که کارگروه یا گروه آموزشی تصمیم گیرنده قبلا موضوعی را برای وی تصویب کرده باشند و الا تا قبل از تصویب کار گروه، دانشجو می تواند هر موضوعی را به دلخواه انتخاب کند. در صورت تغییر موضوع و یا دستکاریهای لازم در آن با موافقت استاد راهنما بهتر است مراتب به گروه آموزشی جهت ثبت موضوع اطلاع داده شود تا در مرحله دفاع از پژوهش مشکلی پیش نیاید.
