انواع پایان نامه ها: راهنمای جامع برای دانشجویان
در دوره های تحصیلات تکمیلی، نگارش پایان نامه یکی از مهم ترین ارکان برای دریافت مدرک تحصیلی به حساب می آید. پایان نامه ها بر اساس نوع و شیوه انجام تحقیق به دسته های مختلفی تقسیم بندی می شوند. آشنایی با انواع پایان نامه ها می تواند به دانشجویان در انتخاب نوع مناسب برای پژوهش خود کمک کند.
در اینجا به معرفی رایج ترین انواع پایان نامه ها می پردازیم:
پایان نامه تجربی: این نوع پایان نامه بر پایه انجام تحقیقات تجربی و جمع آوری داده ها از طریق آزمایش، مشاهده یا مصاحبه انجام می شود. هدف از این نوع پایان نامه بررسی فرضیه ها و تئوری های علمی از طریق تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده است.
پایان نامه مروری: این نوع پایان نامه به بررسی و تجزیه و تحلیل منابع علمی موجود در یک زمینه خاص می پردازد. هدف از این نوع پایان نامه ارائه یک نگاه کلی و جامع از موضوع مطالعه شده و شناسایی خلا در دانش موجود در این زمینه است.
پایان نامه موردی: این نوع پایان نامه به مطالعه عمقی یک مورد خاص می پردازد. هدف از این نوع پایان نامه فهم بهتر مورد مطالعه شده و ارائه بینش های جدید در مورد آن است.
پایان نامه کاربردی: این نوع پایان نامه به دنبال حل یک مشکل خاص یا ارائه یک راه حل جدید برای یک مساله است. هدف از این نوع پایان نامه کاربرد دانش تئوری در دنیای واقعی و ارائه نتایج مفید و کاربردی است.
پایان نامه بین رشته ای: این نوع پایان نامه از دو یا چند رشته علمی برای بررسی یک موضوع خاص استفاده می کند. هدف از این نوع پایان نامه ارائه یک نگاه جامع و همه جانبه به موضوع مطالعه شده از طریق استفاده از تئوری ها و روش های تحقیقی مختلف رشته ها است.
انتخاب نوع مناسب پایان نامه به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
- رشته تحصیلی شما: هر رشته تحصیلی روش های تحقیقی و موضوعات مطالعه خاص خود را دارد.
- علاقه ها و توانایی های شما: انتخاب موضوعی که به آن علاقه دارید و در انجام آن توانایی دارید، موفقیت شما را در انجام پایان نامه افزایش می دهد.
- منابع و اطلاعات موجود: انتخاب موضوعی که منابع و اطلاعات کافی برای انجام تحقیق در مورد آن وجود داشته باشد.
- زمان موجود: برخی از انواع پایان نامه ها به زمان بیشتری برای انجام تحقیق نیاز دارند.
از مشکل ترین مباحث در نگارش انواع پایاننامه ها و رساله های دانشگاهی انتخاب روش تحقیق است.
اشکال بیشتر در این زمینه از آنجا ناشی می شود که اتفاق نظر در این زمینه در بین صاحب نظران زیاد نیست. تغییراتی هم که به کار می برند گاه بسیار متفاوت است و دانشجو را سر در گم می کند. به ویژه در علوم انسانی تشتت آراء در بین صاحب نظران فراوان است. در عین حال دانشجو با راهنمایی استادان خود باید به حد مطلوبی از توافق بر سر روش برسد و بتواند از آن دفاع کند. بحث کم و کیف و یا مخلوطی از آن دو اخیرا بسیار باب شده است (بازرگان،1386).
واقع امر هم چنین است که تحقیقات نمی توانند کمی یا کیفی صرف باشند، بلکه در هر تحقیقی کم و کیف وجود دارد ولی ممکن است جنبه قوی تر به سمت کمیت و یا کیفیت باشد و یا تحقیقی از بخشهای مختلفی تشکیل شده باشد و هر بخشی از آن از روشی تبعیت کند. اخیرا پژوهش های چند روشی را آمیخته می نامند (بازرگان، 1386). به نظر من اگر از اصطلاح روش ترکیبی (شعبانی ورکی، 1387) و یا چند روشی در این مورد استفاده شود مناسب تر و به واقعیت نزدیک تر است. اصولا توانایی دانشجو هم به قدرت علمی وی در این تفکیک یا تلفیق روش ها بسته است.
به هر حال بعضی به وسایل، تکنیک ها و قالب های مرجعه که به وسیله آن محقق به مسئله می نگرد و آن را تحلیل می کند، روش تحقیق می گویند (بوشا و هارتر، 1980، ص 11). ساده ترین شکل روش تحقیق علمی را می توان در نمودار 1-3 مشاهده کرد.
پایاننامه و رساله و روش اجرای آن مثل هر پژوهش دیگر می تواند انواعی داشته باشد (عالی زاده، 1385، مقدمه) که عبارت اند از
الف) به لحاظ نتیجه و یا هدف: پژوهش پایاننامه یا رساله به لحاظ نتیجه و یا هدف ممکن است بنیادی، کاربردی و عملی باشد
ب) به لحاظ روش (زمان دار و هدف مدار): پژوهش پایاننامه به لحاظ روش زمان مدار ممکن است به تاریخی، پیمایشی و تجربی به شرح زیر تقسیم شود:
- تاریخی (گذشته): پژوهش تاریخی، آنچه را در گذشته بوده است توصیف می کند و فرآیند آن شامل بررسی، ثبت، تحلیل و تفسیر رویدادهای گذشته به منظور شناخت وضع موجود و تا حدی برای پیش بینی آینده است.
- پیمایشی (حال): پژوهش پیمایشی، آنچه را در حال حاضر هست توصیف می کند و فرآیند آن شامل توصیف، ثبت، تحلیل و تفسیر شرایط است. این کار مستلزم گونه ای مقایسه یا مطالعه است و در آن سعی می شود تا روابط بین متغییرهای دست کاری نشده بیان شود. پژوهش پیمایشی که با پرسش سروکار دارد عمدتا از طریق جامعه و نمونه، اطلاعات مربوط به زمان حال را تهیه و از تحلیل آن ها نتیجه گیری می کند. پژوهش همبستگی و پس رویدادی (علّی) و تحلیل محتوا هم می تواند در این بخش دسته بندی شود. پژوهش همبستگی، از جهاتی به پژوهش تجربی (آزمایشی) نیز مربوط می شود زیرا میزان همبستگی مورد آزمایش قرار می گیرد
- تجربی (آینده): پژوهش تجربی به توصیف نتیجه، تفسیر متغییرهای خاص و دقیقا کنترل شده می پردازد. در این نوع پژوهش ارتباط میان متغییرها باید روشن شود و دست کاری متغییرها به شیوه ای سنجیده و دقیق باید آموزش انجام گیرد. در این نوع پژوهش متغییرها حذف یا کنترل می شوند تا نتیجه، مشاهده شود. در اینجا متغییرهای مستقل و وابسته باید از یکدیگر کاملا تفکیک شوند. از آنجا که پژوهش تجربی به ویژه در امور مادی و فیزیکی صورت می گیرد، در واقع به نوعی مربوط به حال و آینده می شود. آزمونهای تجربی در علوم انسانی هم تا مدتی که شرایط باقی باشد، نتایج آن می تواند مورد توجه قرار گیرد. البته در پژوهش های کیفی یا ترکیبی که از تکنیک های خاصی چون دلفی یا سناریو استفاده می شود، برای پیش بینی های آینده مفید است (فلیک،1387؛ شعبانی ورکی،1387).
پژوهش پایاننامه به لحاظ روش هدف مدار ممکن است به توصیفی، تطبیقی و ارزشیابی تقسیم شود.
ج) پایاننامه و رساله به لحاظ ماهیت و موضوع مورد مطالعه: پایاننامه و رسله به لحاظ ماهیت و موضوع می تواند به موردی (ژرفانگر) و عام (پهنانگر) تقسیم شود. در مطالعه موردی، نتیجه قابل تعمیم نیست و بیشتر در پژوهش های تاریخی و پیمایشی مصداق دارد.
د) پایاننامه و رساله به لحاظ محیط پژوهش: پایاننامه و رساله از جهت محیطی که در آن پژوهش آموزش انجام می شود ممکن است به کتابخانه ای، آزمایشگاهی و میدانی (محیط باز) تقسیم شود.
ه) پایاننامه به لحاظ شخص پژوهشگر: پایاننامه و رساله به لحاظ شخص پژوهشگر ممکن است به ناظر صرف یا مشارکت کننده تقسیم شود.
تقسیمات دیگری هم می توان قائل شد که در کتاب های روش تحقیق موجود است. جدول 1-3 (کومار، 1374) گویای بخشی از آن است.
انواع رهیافت ها و روش های پژوهشی:
ناظر به زمان
ناظر به هدف
پژوهش تجربی
- پژوهش ارزشیابی (آزمایش بر روی یک گروه با استفاده از معیارها و ضوابط)
- پژوهش تطبیقی (آزمایش بر روی چند گروه)
- پژوهش توصیفی (آزمایش بر روی یک گروه)
پژوهش پیمایشی
- پژوهش ارزشیابی ( پیمایش بر روی یک یا چند گروه و با استفاده از معیارها و ضوابط)
- پژوهش تطبیقی (پیمایش بر روی چند گروه و تعیین همبستگی بین آنها)
- پژوهش توصیفی (بررسی پیمایشی ساده یا مطالعه موردی)
پژوهش تاریخی
- پژوهش ارزشیابی (ارزشیابی تاریخی با استفاده ازمعیارها و ضوابط)
- پژوهش تطبیقی (مقایسه در واقعه تاریخی)
- پژوهش توصیفی (پژوهش ساده تاریخی)
روشهای پژوهش
- ناظر به روش گرد آوری داده ها
- مشاهده
- اندازه گیری
- پرسش
فنون پژوهش
( در مشاهده)
- مشاهده مستقیم( یا اعلان قصد مصاحبه گر)
- مشاهده مستقیم ( بدون اعلان قصد مصاحبه گر)
- مشاهده با مشارکت(با اعلان قصد مصاحبه گر)
- مشاهده با مشارکت(بدون اعلان قصد مصاحبه گر)
- مشاهده غی مستقیم( با اعلان قصد مصاحبه گر)
- مشاهده غیر مستقیم( بدون اعلان قصد مصاحبه گر)
(در اندازه گیری)
- معیارهای مادی
- آزمون عملکرد و نحوه آموزش انجام کار
- فنون آزمون سیاهه ها
- فنون گروه سنجی
- مقیاس درجه بندی
- مقیاس تفاوت در معنا
- مقیاس رتبه بندی
- فن رج بندی Q
- مقیاس مقایسه های دو به دو
(در پرسش)
- پرسشنامه
- لیست کنترل
- یادداشت برداری روزانه
- مصاحبه
- یادداشت برداری رویدادهای مهم
ابزارهای پژوهشی
- پرسشنامه
- مقیاس درجه بندی
- مقیاس نگرش سنجی
- لیست کنترل
- آزمون سنجش هوش
- آزمون سنجش استعداد
- مقیاس رتبه بندی
- آزمون آموزش انجام کار
پرسش و پاسخ درباره انواع پایان‌نامه‌ها
پرسش 1: انواع پایان‌نامه‌ها چیست؟
پاسخ:
پایان‌نامه‌ها به‌طور کلی بر اساس مقطع تحصیلی و نوع تحقیق به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. این انواع عبارتند از:
- پایاننامه کارشناسی: در این مقطع، معمولاً موضوعات تحقیقاتی به‌طور محدودتر و ساده‌تر انتخاب می‌شود و بیشتر بر مباحث تئوریک یا مطالعاتی تمرکز دارد.
- پایاننامه کارشناسی ارشد: این پایان‌نامه‌ها عمیق‌تر از پایان‌نامه‌های کارشناسی هستند و معمولاً شامل تحقیقاتی علمی و کاربردی در زمینه‌های مختلف می‌شوند. دانشجویان باید فرضیات خود را آزمایش کرده و نتایج را تحلیل کنند.
- پایاننامه دکتری: در مقطع دکتری، پایان‌نامه‌ها شامل تحقیقات نوآورانه و بنیادی هستند. این پایان‌نامه‌ها معمولاً به‌دنبال گسترش مرزهای دانش در یک حوزه خاص می‌باشند.
پرسش 2: پایان‌نامه‌های تحقیقاتی چه ویژگی‌هایی دارند؟
پاسخ:
پایان‌نامه‌های تحقیقاتی به‌طور معمول شامل مراحل خاصی هستند که از انتخاب موضوع تحقیق تا جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه‌وتحلیل آنها را دربر می‌گیرد. ویژگی‌های آنها عبارتند از:
- هدف‌مند بودن: پایان‌نامه‌های تحقیقاتی هدف مشخصی دارند که به‌دنبال پاسخ دادن به سوالات تحقیق یا فرضیات خاص است.
- روش‌شناسی علمی: این نوع پایان‌نامه‌ها بر اساس روشهای علمی استاندارد و معتبر نگارش می‌شوند.
- تجزیه‌وتحلیل داده‌ها: تجزیه‌وتحلیل دقیق و منظم داده‌های جمع‌آوری‌شده از مهم‌ترین اجزای این پایان‌نامه‌ها است.
- نتایج نوآورانه: این پایان‌نامه‌ها باید به نتیجه‌گیری‌های جدید و علمی منجر شوند که به‌طور مستقیم بر پیشرفت حوزه علمی موردنظر تاثیرگذار باشند.
پرسش 3: پایان‌نامه‌های نظری چه تفاوت‌هایی با پایان‌نامه‌های تجربی دارند؟
پاسخ:
پایان‌نامه‌های نظری و تجربی تفاوت‌های اساسی در روش‌شناسی و محتوای تحقیق دارند:
- پایان‌نامه‌های نظری: این پایان‌نامه‌ها بیشتر بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای، تحلیل و نقد نظریه‌ها و مفاهیم موجود در یک حوزه علمی مشخص است. در این نوع پایان‌نامه‌ها، نویسنده معمولاً به تحلیل و بررسی تحقیقات قبلی می‌پردازد.
- پایان‌نامه‌های تجربی: در این پایان‌نامه‌ها، پژوهشگر بر روی جمع‌آوری داده‌ها از طریق آزمایشات، نظرسنجی‌ها، یا تحقیق میدانی متمرکز است. تحلیل داده‌ها در این پایان‌نامه‌ها اهمیت بالایی دارد و نتایج تحقیق بر مبنای داده‌های جمع‌آوری‌شده شکل می‌گیرد.
پرسش 4: پایان‌نامه‌های کاربردی چه ویژگی‌هایی دارند؟
پاسخ:
پایان‌نامه‌های کاربردی به‌دنبال حل مشکلات عملی در یک حوزه خاص هستند و معمولاً به‌دنبال ارائه راه‌حل‌هایی برای مسائل واقعی و موجود در جامعه یا صنعت هستند. ویژگی‌های اصلی این پایان‌نامه‌ها عبارتند از:
- تمرکز بر مشکلات واقعی: هدف اصلی این پایان‌نامه‌ها پیدا کردن راه‌حل برای مشکلات عملی است.
- کاربردی بودن نتایج: نتایج تحقیق باید به‌طور مستقیم در حل مسائل عملی به کار رود.
- رویکرد عملی: روشهای تحقیق و جمع‌آوری داده‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که از دنیای واقعی و مشکلات آن الهام گرفته باشند.
پرسش 5: تفاوت پایان‌نامه‌های تئوریک و تجربی در چیست؟
پاسخ:
پایان‌نامه‌های تئوریک بیشتر به تحلیل، تبیین و ارائه نظریه‌ها و مدل‌های علمی می‌پردازند و از داده‌های تجربی استفاده نمی‌کنند، در حالی‌که پایان‌نامه‌های تجربی به‌دنبال جمع‌آوری داده‌ها از طریق آزمایش، نظرسنجی یا مشاهده می‌باشند. در پایان‌نامه‌های تئوریک، بیشتر بر مفهوم‌سازی و ساختار نظری تمرکز می‌شود، اما در پایان‌نامه‌های تجربی، پردازش و تحلیل داده‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
پرسش 6: پایان‌نامه‌های علمی بین‌المللی چه ویژگی‌هایی دارند؟
پاسخ:
پایان‌نامه‌های علمی بین‌المللی معمولاً به زبان‌های معتبر جهانی مانند انگلیسی نوشته می‌شوند و محتوای آنها برای جامعه علمی بین‌المللی مناسب است. ویژگی‌های اصلی این پایان‌نامه‌ها عبارتند از:
- بهره‌گیری از منابع بین‌المللی: استفاده از مقالات، کتب و منابع علمی منتشرشده در سطح جهانی.
- انجام تحقیق در سطح بین‌المللی: ممکن است تحقیق به‌طور مستقیم با مشکلات یا سوالات جهانی در ارتباط باشد.
- رعایت استانداردهای جهانی نگارش: استفاده از قالب‌ها و استانداردهای جهانی مانند APA، MLA، یا Chicago.
پرسش 7: پایان‌نامه‌های پروژه‌محور چه نوع تحقیقاتی هستند؟
پاسخ:
پایان‌نامه‌های پروژه‌محور معمولاً به‌دنبال انجام یک پروژه خاص در یک زمینه علمی مشخص هستند. این پروژه‌ها ممکن است شامل طراحی سیستم‌ها، تحلیل داده‌ها، یا توسعه فناوری‌های نوین باشند. ویژگی‌های این پایان‌نامه‌ها عبارتند از:
- تمرکز بر انجام پروژه: پایاننامه بر اساس یک پروژه خاص است که باید نتایج مشخصی ارائه دهد.
- تمرکز بر جنبه عملی: تحقیق پروژه‌محور بیشتر بر جنبه‌های عملی و اجرایی متمرکز است.
- استفاده از فناوری و ابزارهای تخصصی: در این نوع پایان‌نامه‌ها، معمولاً از ابزارهای فناوری پیشرفته برای حل مسئله یا انجام تحقیق استفاده می‌شود.
پرسش 8: چگونه می‌توان پایاننامه را بر اساس نوع تحقیق طبقه‌بندی کرد؟
پاسخ:
پایان‌نامه‌ها را می‌توان بر اساس نوع تحقیق به دو دسته اصلی تقسیم کرد:
- پایان‌نامه‌های تحلیلی: در این پایان‌نامه‌ها، نویسنده به‌دنبال تحلیل و بررسی اطلاعات و داده‌های موجود است و نتایج را بر اساس تحلیل‌های علمی ارائه می‌دهد.
- پایان‌نامه‌های توصیفی: این پایان‌نامه‌ها به‌دنبال توصیف یک پدیده، فرآیند یا مشکل خاص هستند و بیشتر بر جمع‌آوری داده‌ها و مشاهده‌های میدانی تمرکز دارند.
