فصل های پایاننامه کارشناسی ارشد و دکتری

فصل های پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری: ساختار، محتوا و نکات کلیدی

نوشتن پایان نامه کارشناسی ارشد یا دکتری، گامی مهم در جهت اتمام تحصیلات تکمیلی و نشان دادن مهارت های تحقیقاتی و علمی دانشجو است. ساختار و محتوای پایان نامه باید به گونه ای باشد که یافته های تحقیق را به طور واضح، منظم و دقیق ارائه دهد و خواننده را به درک عمیقی از موضوع تحقیق رهنمون شود.

در این مقاله، به بررسی ساختار کلی پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری، محتوای هر فصل و نکات کلیدی مربوط به هر بخش می پردازیم.

ساختار کلی پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری:

پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری به طور کلی از فصل های زیر تشکیل شده است:

• چکیده: چکیده خلاصه ای از کل پایان نامه است که باید شامل مقدمه، روش تحقیق، یافته ها، نتیجه گیری و پیشنهادات باشد. چکیده باید به گونه ای نوشته شود که خواننده را با موضوع تحقیق و یافته های اصلی آن آشنا کند.
• مقدمه: مقدمه باید شامل پیشینه تحقیق، بیان مساله، اهداف تحقیق، اهمیت و ضرورت انجام تحقیق و مروری بر ادبیات موجود در زمینه موضوع تحقیق باشد.
• مرور ادبیات: در این فصل باید به بررسی منابع و مطالعات انجام شده قبلی در زمینه موضوع تحقیق پرداخته شود. مرور ادبیات باید به گونه ای باشد که نشان دهد دانشجو به طور کامل با ادبیات موجود در این زمینه آشنا است و تحقیق خود را در چارچوب تحقیقات قبلی انجام داده است.
• روش تحقیق: در این فصل باید به طور دقیق و کامل روش و شیوه ای که برای انجام تحقیق انتخاب شده است، شرح داده شود. روش تحقیق باید متناسب با موضوع تحقیق شما باشد و به شما در جمع آوری اطلاعات و داده های مورد نیاز برای انجام تحقیق تان کمک کند.
• یافته ها: در این فصل باید به ارائه و تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده در طول تحقیق پرداخته شود. یافته ها باید به طور واضح، منظم و دقیق ارائه شوند و از جداول، نمودارها و شکل ها برای به تصویر کشیدن بهتر آنها استفاده شود.
• بحث: در این فصل باید به تفسیر یافته های تحقیق و ارتباط آنها با ادبیات موجود و همچنین به بیان نقاط قوت و ضعف تحقیق پرداخته شود. در بحث باید به سوالات زیر پاسخ داده شود: یافته های تحقیق چه معنایی دارند؟ این یافته ها چه چیزی به دانش موجود در این زمینه اضافه می کنند؟
• نتیجه گیری: در این فصل باید به خلاصه ای از یافته های کلیدی تحقیق، پیامدهای آنها و پیشنهاداتی برای تحقیقات آینده پرداخته شود.
• فهرست منابع: در این بخش باید فهرستی از تمام منابعی که در نگارش پایان نامه از آنها استفاده شده است، ارائه شود. فهرست منابع باید به طور دقیق و بر اساس یک سبک نگارشی خاص مانند APA یا Chicago Style تنظیم شود.
• پیوست ها: در صورت نیاز می توانید اطلاعات و مواد اضافی مانند پرسشنامه ها، ابزارهای جمع آوری داده، کدهای برنامه نویسی و … را در بخش پیوست ها ارائه دهید.

نکات کلیدی مربوط به هر فصل:

• چکیده: چکیده باید به گونه ای نوشته شود که برای خواننده ای که هیچ آشنایی قبلی با موضوع تحقیق شما ندارد، قابل فهم باشد.
• مقدمه: مقدمه باید به گونه ای نوشته شود که خواننده را به مطالعه ادامه پایان نامه ترغیب کند.
• مرور ادبیات: مرور ادبیات باید به گونه ای باشد که نشان دهد شما به طور کامل با ادبیات موجود در این زمینه آشنا هستید و تحقیق خود را در چارچوب تحقیقات قبلی انجام داده اید.
• روش تحقیق: روش تحقیق باید به گونه ای شرح داده شود که خواننده بتواند به طور کامل آن را درک کند و در صورت تمایل، آن را replicate کند.
• یافته ها: یافته ها باید به طور واضح، منظم و دقیق ارائه شوند و از جداول، نمودارها و شکل ها برای به تصویر کشیدن بهتر آنها استفاده شود.
• بحث: بحث باید به تفسیر یافته های تحقیق و ارتباط آنها با ادبیات موجود و همچنین به بیان نقاط قوت و ضعف تحقیق پرداخته شود.
• نتیجه گیری: نتیجه گیری باید به خلاصه ای از یافته های کلیدی تحقیق، پیامدهای آنها و پیشنهاداتی برای تحقیقات آینده پرداخته شود.
• فهرست منابع: فهرست منابع باید به طور دقیق و بر اساس یک سبک نگارشی خاص مانند APA یا Chicago Style تنظیم شود.

فصل های پایاننامه

در نگارش پایاننامه ، رساله و هر پایاننامه پژوهشی، علاوه بر تسلط نسبی بر نحوه نگارش متنی روان به فارسی، لازم است ملاحظاتی ویژه جهت نگارش را فرا گرفت تا بتوان به خوبی از عهده آن برآمد. بر اساس مقررات و دستورالعمل های مراکز دانشگاهی و پژوهشی مختلف، فصل های پایاننامه  و محتوای رساله و پایاننامه ها تا حدی متفاوت است .در این بخش یک قالب کلی برای این موضوع ارائه شده است.

در پی نگارش پایاننامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری،دانشجو ملزم به دفاع از پایاننامه خود می باشد. این بخش به منظور ارائه آگاهی های لازم از این دو مقوله به دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی، نگاشته شده است.

الف)نگارش پایاننامه یا رساله

آخرین مرحله کار دانشجوی تحصیلات تکمیلی، تکمیل پژوهش نامه ای است که برای دوره کارشناسی ارشد اصطلاحا «پایاننامه» و برای دوره دکتری (Ph.D) «رساله » نامیده می شود.

تفاوت پایاننامه و رساله

عمدتا مراحل آموزش انجام و ارکان پایاننامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری، مشابه است ولی دارای تفاوتهایی به شرح زیر نیز می باشند:

1.  در دوره کارشناسی ارشد، هدف از تدوین پایاننامه آن است که فارغ التحصیل این دوره با آموزش انجام پژوهش علمی آشنا شود. حال آنکه از فردی که رساله دکتری (Ph.D) می نویسد انتظار می رود که در آموزش انجام پژوهش علمی تسلط کافی بیابد و بتواند پس از فراغت از تحصیل مستقلا در آموزش انجام پژوهش توانمند باشد.
2.  رساله دکتری از دامنه گسترده تر، ژرف نگری بیشتر، فرضیات قویتر و تحلیل عالمانه تری برخوردار است. فرض بر آن است که داوطلب دوره دکتری Ph.D به لحاظ کمی و کیفی آگاهی و تسلط بیشتری بر مفاهیم زمینه علمی مربوط دارد و با صرف وقت بیشتر در پژوهش خود به منظور تدوین رساله، کار ارزنده ای ارائه دهد.
3.  از نویسنده رساله دکتری انتظار می رود که حداقل یگ گام ملموس و منحصربفرد در زمینه علمی پژوهش خویش بردارد. بنابراین، خلاقیت و نوع آوری بیشتری در رساله مورد انتظار است.

قبل از نگارش رساله خود به نکات زیر توجه نمایید:

1.  پیوسته آرامش خود را حفظ کنید.
2.  اگر احساس بی نظمی می کنید، سعی کنید محیط کار خود را مرتب نمایید.
3.  از اینکه ممکن است کار شما درست نباشد، ترس بخود راه ندهید.
4.  فرض کنید که نامطلوب ترین رساله را ارائه می دهید.
5.  به خاطر داشته باشید که مادام که نگران کیفیت کارتان باشید، رساله شما کار جالبی نخواهد شد.
6.  از منتطق پیروی کنید.
7.  از افرادی که در رشته خودتان خیلی فعال هستند، رهنمود بگیرید.
8.  از کار افرادی که در رشته شما خوب کار نمی کنند، تقلید نکنید.
9.  رساله خود را به صورت single space بنویسید.
10.  برای فصول مختلف رساله خود، پوشه هایی تهیه نمایید و هر فصل را در یک پوشه جداگانه بگذارید.
11.  هنگامی که احساس خستگی مفرط می کنید، کار را متوقف کنید.
12.  کار خود را با نگارش آن بخش که بیشتر درباره آن می دانید، آغاز کنید.
13.  پروپوزال خود را بر اساس نظمی سیستماتیک تدوین نمایید.
14.  نام ها و جاهای واقعی در پیش نویس های اولیه رساله وارد کنید.
15.  هر یک از پیش نویس ها را روی کاغذ کاغذ رنگی متفاوتی بنویسید.
16.  جداول و نمودارهای اولیه را به صورت دست نویس آماده سازید.
17.  مطالب را به صورت ساده و به دور از هر گونه پیچیدگی و ابهام بنویسید.
18.  سایر رساله های مربوط را، قبل از آغاز به نوشتن رساله خویش مرور کنید.
19.  جداول را در متن رساله معرفی نموده و ارائه دهید و پس از ارائه هر جدول، مطالبی درباره آن بنویسید.
20.  هرجا که لازم شد کلمات مشابه و موازی بکار برید.
21.  تدوین فهرست مندرجات به شما کمک می کند تا مطالب را به صورت صحیح و مناسب ارائه دهید.
22.  نتایج و نقطه نظرات واقعی خود را ارائه دهید.
23.  پیشنهاد برای پژوهش های آتی خود را به صورت منتطقی و معقول با پژوهش خویش ارائه دهید.
24.  فصل اول رساله باید در آخر کار مورد بازبینی قرار گیرد و اصلاحاتی در نوشته ها صورت پذیرد.
25.  فراموش نکنید که نگارش پایاننامه یا رساله برای شما پدیده ای نو محسوب می شود و در حکم پایاننامه ای است بزرگ که باید به تنهایی به آموزش انجام رسانید، گرچه اعضای کمیته رساله یا پایاننامه شما را یاری خواهد نمود.
26.  توجه داشته باشید پس از به تصویب رسانده پیشنهاد پژوهش خود، نمیتوانید به راحتی و پیوسته آن را تغییر دهید.
    بنابراین از آنجا که هنگام تدوین پیشنهاد پژوهش وقت کافی صرف کرده اید و اگاهانه هدف و راه تدوین پژوهش خویش را مشخص کرده اید، لازم است در برخورد با هر مشکل از میدان به در نروید و تلاش کنید تا مشکلات حل شود و کار را ادامه دهید.
27.  در این مرحله از تحصیل، باید بیش از پیش احساس استقلال نمایید و قبول مسئولیت کنید و کمتر به استاد راهنمای خود وابسته شوید.
28.  با استاد راهنای خود در تماس باشید و پیوسته گزارش روند کار خویش را ارائه دهید و اصلاحات پیشنهادی او را لحاظ نمایید.
29.  پس از کسب نقطه نظرهای اصلاحی و رهنمودهای استاد راهنما، محتوای آن فصل یا فصول را در اختیار اساتید مشاور قرار دهید و از نقطه نظرهای آنها آگاه شوید.
30.  فراموش نکنید که مسئولیت نهایی با استاد راهنماست و هر گونه پیشنهاد یا نقطه نظری از جانب هر کدام از اعضای کمیته رساله، باید مورد تایید استاد راهنما قرار گیرد.

ممکن است گاهی اوقات، مقررات و دستورالعمل های گروه، دانشکده و تحصیلات تکمیلی دانشگاه بیش از حد بوروکراتیک بوده و غیرقابل تحمل باشد.

در چنین حالتی، لازم است به نکات زیر توجه نمایید:

1.  سعی کنید هرچه زودتر از مقررات و دستورالعمل های مربوط به تدوین پایاننامه یا رساله آگاهی یابید و راهنمای مربوط را مطالعه نمایید تا اطمینان یابید که راهی درست و منطبق با آن مقررات و دستورالعمل ها، انتخاب نموده اید .
2.  یک جدول زمانی یا تقویمی برای خود تهیه نمایید تا موعد آموزش انجام هر مرحله کار را به درستی به خاطر داشته باشید و وضعی پیش نیاید که زمان تعیین شده بگذرد و از آموزش انجام کاری غافل مانده باشید.
3.  تمامی سوابق کار را به خوبی نگهدارید.
4.  چنانچه روی عناوین مربوط به انسان کار می کنید، دقت کنید که دستورالعمل ها و ملاحظات اخلاقی را رعایت نمایید.
5.  دقت نمایید که ملاحظات مربوط به شیوه نگارش، فونت مورد استفاده، رعایت فاصله ها و حاشیه ها و نحوه استقرار جداول و نمودارها به درستی انجام پذیرد.

ب)محتوای هر یک از فصول پایاننامه و رساله

در هر پایاننامه و رساله گزارش نهایی واجزا و محتوای آن تابع دستورالعملی خواهد بود که دانشگاه یا موسسه مربوط آن را به پژوهشگر ابلاغ می نماید. با این حال یک سری اصول کلی در این میان وجود دارد که رعایت آن بسیار راه گشا خواهد بود. شروع گزارش با مفاد روی جلد خواهد بود که در آن معمولا آرم دانشگاه ، نام دانشکده ، اسامی اساتید راهنما، مشاور و پژوهشگر درج می شود . اولین صفحه بعد از جلد، صفحه عنوان است. این صفحه دقیقا از محتوای جلد تبعیت می نماید . صفحه بعدی بسم ال… است. صفحاتی دیگر معمولا در این بخش مطرح می شود، از قبیل سپاسگزاری، تقدیم و …

پ) چکیده پایاننامه

بعد از تکمیل فهرست مطالب، فهرست جداول و نمودار، نوبت به تدوین چکیده می رسد. چکیده اولین بخش از یک کار پژوهشی است که مورد استفاده سایر پژوهشگران قرار می گیرد. با توجه به این که در وب سایت ها و بانک های اطلاعاتی، تنها مطالب چکیده مورد استفاده قرار می گیرد، باید در تهیه آن بسیار دقت شود.

1) ویژگی های یک چکیده پایاننامه خوب:

• چکیده زمانی خوب تدوین شده است که کاملا یکدست، مرتبط و دقیق باشد.
• مسایل مقدماتی یا زمینه، اهداف، مواد و روش ها، یافته ها، نتایج و توصیه ها به طور منطقی تدوین شده باشند.
• پیوندهای منطقی بین قسمت های مختلف آن وجود داشته باشد.
• اطلاعات اضافه تر از متن اصلی نداشته، بلکه خلاصه ای از نوشته اصلی و منحصراً بازتابی از اطلاعات نوشته اصلی باشد.
• قابل فهم باشد.
• بیشتر با افعال گذشته یا مجهول نگاشته شده باشد.

2) گام های لازم برای نگارش چکیده مطلوب

چکیده در حقیقت یک پایاننامه یا رساله مختصر است. لازم است ابتدا گزارش پژوهش خاتمه یابد و سپس برای نگارش چکیده اقدام شود. برخی از پژوهشگران تصور می نمایند که با حذف بخش های اضافه از پژوهش اصلی، می توانند به چکیده پژوهش خود دست یابند. در حالی که این عمل بسیار دشوار خواهد بود. چکیده باید به صورت مستقل و از ابتدا به نگارش درآمده و در حذف مطالب اضافه، باید نهایت استفاده را نمود. نکاتی که در این کار باید رعایت شود، به شرح زیر است:

• از زمان گذشته افعال یا فعل مجهول در چکیده استفاده کنید.
• جملات را به صورت کوتاه بنویسید.
• جملات را به طور کامل بنویسید.
• به زبان ساده و قابل فهم بنویسید.
• به جای نام های محلی، از اسم های علمی استفاده کنید.
• با همان زبان وتأکیدی که در متن اصلی مطالب ارایه شده است، چکیده را تدوین کنید.
• توانمندی خود را در خلاصه کردن مطالب نشان دهید و از کپی کردن عینی جملات پژوهش اصلی خودداری نمایید.
• از علائم اختصاری استاندارد استفاده نمایید.
• دقیق باشید و از نگاشتن نکات مبهم خودداری نمایید.
• ساختار نوشته خود را تنظیم نموده و نقاط ضعف آن را برطرف سازید.
• از ارایه اطلاعات غیرضروری خودداری نمایید.
• اشتباهات نگارشی را رفع نموده و علایم نگارشی را اصلاح کنید.
• نسخه نهایی گزارش خود را قبل از ارایه، حتما یکبار دیگر مطالعه نمایید.

برای خواندن اطلاعات بیشتر می توانید مقاله نحوه نوشتن چکیده پایاننامه را نیز مطالعه کنید.

ت) محتوای هر یک از فصول پایاننامه و رساله

با وجود آن که محتوای پایاننامه و رساله قدری با هم تفاوت دارند، ولی شباهت های آنها کم نیست. بر این اساس در این بخش، تلاش می شود، ساختار کلی فصول و محتوای آن تشریح شود.

1. محتوای فصل اول پایاننامه:

بعد از چکیده، فصول اصلی شروع می شوند که صفحه اول آن با شماره گذاری 1 خواهد بود، ولی بر روی آن نوشته نمی شود. این فصل به معرفی پژوهش می پردازد. حداقل محورهایی که لازم است مطرح شود به شرح زیر است:

• مقدمه (حدود یک پاراگراف)
• بیان مساله پژوهش
• اهمیت آموزش انجام پژوهش و وجه تمایزپژوهش با سایر پژوهش ها (توجیه لزوم آموزش انجام پژوهش)
• اهداف پژوهش (آرمانی، اصلی و ویژه)
• فرضیه ها یا سوالات پژوهش
• دامنه پژوهش
• امکانات و محدودیت های پژوهش
• تعریف نظری و عملیاتی مفاهیم و متغیرها

بخش هایی از اطلاعاتی را که در فرم پیشنهاد پژوهش وجود دارد، مطابق با محورهای فوق بوده و مناسب برای فصل اول است، انتخاب و در جای خود درج کنید. فراموش نکنید که برخلاف پیشنهاد پژوهش که زمان افعال آینده اند، هنگام تدوین پایاننامه و رساله، زمان ها باید به صورت گذشته بیان شوند. در صورتی که در مرحله پیشنهاد پژوهش، محتوا، بخوبی تدوین شده باشد، معمولا در نگارش فصول اولیه مشکل جدی وجود نخواهد داشت. فقط مطالب جدیدی را که پس از تصویب پیشنهاد پژوهش یافته اید، باید به این بخش اضافه شود. نحوه تنظیم مطالب در پایاننامه و رساله بسیار حائز اهمیت است.

گاهی ملاحظه می شود که پژوهشگر مطالب مختلف را بدون تناسب و دلیل در کنار هم قرار می دهد. به عبارت دیگر، توالی منطقی مطالب رعایت نمی شود. بر این اساس، لازم است در سازماندهی مطالب و تیترهای اصلی و فرعی و پیکره اصلی متن دقت به عمل آید. کدگذاری عددی مطالب و استفاده از حروف الفبا دو شیوه غالب در مطرح ساختن مطالب گزارشات است. به عنوان مثال، در شیوه کدگذاری عددی، کد اصلی با شماره فصل شروع شده، تیترهای اصلی دارای شماره های بعدی بوده و به همبن ترتیب، می تواند زیر تیترهای فرعی شکل بگیرد.

نمودار نمونه ای از شیوه ی کدگذاری تیترها در پایاننامه و رساله

2.محتوای فصل دوم پایاننامه

برای فصل دوم، با عنوان «سابقه تاریخی/ مبانی نظری/ ادبیات پژوهش» نیاز به صرف وقت زیاد و کار بیشتری دارید. آنچه که قبلا برای پیشنهاد پژوهش خود تهیه نموده اید، پایه کار است، ولی باید در حد گسترده ای توسعه یابد.

در برخی از پژوهش ها و به ویژه پایاننامه ها و رساله ها، فصل دوم می تواند هر دو بخش سابقه تاریخی و مبانی نظری با عناوین جداگانه درج شود. گاه ممکن است بنا به ضرورت و یا عدم دسترسی به منابع مربوط، یکی از این بخش ها را حذف نمایید. اما بخش سوم، یعنی ارایه مرور بر پژوهش های مربوط، در تمام پایاننامه ها، رساله ها و پایاننامه های پژوهشی الزامی است.

در بخش سابقه تاریخی، باید در مورد گذشته دور و نزدیک پدیده عنوان یا پدیده های موجود در عنوان تا قبل از زمان پژوهش خویش و براساس دوره های زمانی (از گذشته تا به حال) به ارایه سابقه امر بپردازد. بی تردید، می دانید که ارایه مطالب باید همراه با استناد باشد تا مشخص گردد که این مطالب را از کجا گرفته اید.

در بخش چارچوب نظری، به منظور روشنگری مفاهیم نظری و هویت مفاهیم، با برشمردن ویژگی ها و ابعاد آن، اقدام به ارایه این بخش می نمایید. بدین نحو که مفاهیم اصلی و بنیادی مربوط به پژوهش خود را مشخص نموده و با بهره گیری از آثار و نوشته های اندیشمندان و نویسندگان مختلف و حتما با استناد و با رعایت نظمی معقول، به توصیف و تشریح این مفاهیم در چارچوبی علمی می پردازید.

توجه داشته باشید که چارچوب نظری به طوری که از نام آن پیداست، با مفاهیمی که به نوعی با هم ارتباط مشترک دارند، اطلاق می شود.

فصل دوم با موضوع “مرور پژوهش های مربوط در داخل و خارج از کشور” خاتمه می یابد. دراین قسمت باید براساس اصولی که در بخش اول کتاب تشریح شد، مرور پژوهش ها را به آموزش انجام رسانید و به تفکیک درج نمایید. ابتدا پژوهش های داخل کشور و در ادامه پژوهش های خارج کشور را مطرح نمایید. دقت نمایید که مطالب براساس تاریخ انتشار و از جدید به قدیم تنظیم شوند. به عبارت دیگر، اولین پژوهش مطرح شده در هر دو قسمت داخل و خارج کشور، جدیدترین پژوهش خواهد بود.

به طور خلاصه فصل دوم با عنوان پیشینه یا ادبیات پژوهش شامل موارد زیر خواهد بود:

• مقدمه (حدود یک پاراگراف)
• بررسی متون، نظریه ها و تاریخچه
• بررسی پژوهش های آموزش انجام شده در ایران
• بررسی پژوهش های آموزش انجام شده در سایر کشورهای جهان

3. محتوای فصل سوم پایاننامه

فصل سوم را با عنوان «مراحل آموزش انجام پژوهش» با مقدمه ای شروع و با تشریح روش پژوهش ادامه می دهید و سپس به ترتیبعناوین فرعی زیر را با محتوای مربوط ارایه می دهید.جامعه پژوهش، نمونه پژوهش، نوع پژوهش، ابزار اندازه گیری پژوهش، متغیرها، شیوه های معتبرسازی ابزار پژوهش (روایی و پایایی)، شیوه گردآوری داده ها، روش تحلیل یافته های پژوهش و ملاحظات اخلاقی اهم عناوینی است که باید به آنها بپردازید.

به طوری که ملاحظه می کنید، فصل سوم، فصلی کوتاه و درعین حالبسیار مهم است، زیرا روند واقعی پژوهش و ابعاد و راهکارهای آن را نشان می دهد. بنابراین، انتظار دارد که بادقت و وسواس لازم و براساس آنچه که در فصول قبل به آن اشاره شد، به تدوین این فصل بپردازید. پایه اصلی نگارش این فصل، متن پیشنهاد پژوهش شما را تشکیل می دهد و لازم است که به نحو شایسته ای به توسعه و تکمیل آن و تبدیل آن به فصل سوم اهتمام ورزید. با توجه به این که این قسمت عمدتا از پیشنهاد طرح و پژوهش گرفته می شود، مجددا تاکید می گردد که زمان ها باید به صورت گذشته مطرح شوند.

به طور خلاصه فصل سوم با عنوان روش پژوهش شامل موارد زیر است:

• مقدمه (حداکثر یک پاراگراف)
• جامعه پژوهش
• نمونه پژوهش (حجم نمونه، روش اندازه گیری، معیارهای اتخاب نمونه)
• نوع پژوهش
• ابزار پژوهش
• تعیین روایی و پایایی ابزار پژوهش
• ابزار و روش گردآوری داده ها
• مکان و زمان آموزش انجام پژوهش
• روش تحلیل داده ها
• ملاحظات اخلاقی

4. محتوای فصل چهارم پایاننامه

در فصل مربوط به پیشنهاد پژوهش در این کتاب، خاطرنشان گردید که براساس نوع پژوهش و همچنین متغیرهای موجود در عنوان، تعداد فصول چهارم تا ماقبل آخر یک رساله تعیین می شود. به عنوان مثال، برای پژوهش های توصیفی، فصل چهارم می تواند تحت عنوان «یافته های پژوهش» تدوین شود. ولی اگر پژوهش به صورت توصیفی_تطبیقی بود، فصل چهارم می تواند با عنوان «مطالعه تطبیقی» و فصل پنجم با عنوان «یافته های پژوهش» ارایه شود. اما در یک پژوهش تاریخی، تعداد فصول می تواند به نسبت متغیرها و پارامترهای اصلی پژوهش، افزایش یابد. ارایه یک مثال در این مورد ضروری به نظر می رسد. اگر عنوان رساله موضوع زیر باشد:

توسعه آموزش عالی در ایران، 1979 1967: درآمدهای نفتی و نفوذ آمریکا

دراین صورت فصول رساله به شرح زیر خواهد بود:

فصل اول_ معرفی پژوهشی

فصل دوم_ سابقه تاریخی، چارچوب نظری، مرور بر پژوهش های مربوط

فصل سوم_ ارکان و مراحل پژوهشی

فصل چهارم_ توسعه آموزش عالی

فصل پنجم_ درآمدهای نفتی

فصل ششم_ توسعه آموزش عالی و درآمدهای نفتی

فصل هفتم_ توسعه آموزش عالی و نفوذ آمریکا

فصل هشتم_ توسعه آموزش عالی، درآمدهای نفتی و نفوذ آمریکا

فصل نهم_ تحلیل یافته ها، بحث و نتیجه گیری

فصل دهم_ خلاصه پژوهش

به طور خلاصه، فصل چهارم، با عنوان یافته های پژوهش شامل موارد زیر است:

• مقدمه (توضیح داده شود که در این قسمت چند جدول و نمودار ارایه شده است)
• جداول و نمودارها (هر جدول یا نمودار در متن باید توضیح داده شود)
• این فصل باید اهداف، فرضیه، سئوالات پژوهش را پوشش دهد.

5. محتوای فصل پنجم پایاننامه:

فصل ماقبل آخر، حسب آنچه که در این فصل کتاب شرح داده شد، می تواند با عنوان «تحلیل یافته ها، بحث و نتیجه گیری و ارایه الگو» باشد. در این صورت، این فصل دارای سه بخش مجزا می باشد. توجه داشته باشید که در این فصل استنادی درکار نیست. آنچه ارایه می دهید، صرفا برگرفته از یافته های شما طی این پژوهش است. به طور اجمال،فصل پنجم با هدف بحث و نتیجه گیری تدوین می شود. این قسمت در برگیرنده محورهای زیر خواهد بود که در ادامه بیشتر شرح داده خواهد شد:

• مقدمه
• تحلیل یافته های پژوهش (در ارتباط با اهداف، فرضیه ها، سئوالات پژوهش)
• بحث و تفسیر نتایج
• استفاده از پژوهش های دیگران برای رد یا حمایت نتایج بدست آمده
• تاکید بر جنبه های تازه و مهم پژوهش
• پیشنهادات پژوهشگر در ارتباط با نتایج حاصل از پژوهش
• پیشنهادات پژوهشگر برای پژوهش های بعدی

6. تحلیل یافته ها

تحلیل داده ها فرایندی چند مرحله ای است که طی آن داده هایی که از طریق به کارگیری ابزارهای گردآوری در نمونه (جامعه) آماری فراهم آمده اند، خلاصه، کدبندی و دسته بندی و در نهایت پردازش می شوند تا زمینه برقراری انواع تحلیل ها و ارتباط ها بین این داده ها به منظور آزمون فرضیه ها فراهم آید. در این فرایند، داده ها، هم از لحاظ مفهومی و هم از جنبه تجربی پالایش می شوند و تکنیک های آماری گوناگون نقش به سزایی در استنتاج ها و تعمیم ها به عهده دارند (خاکی، 306 305).

پژوهشگر برای پاسخگویی به مساله تدوین شده و یا تصمیم گیری در رد یا تائید فرضیه خود می تواند از روش های مختلف تحلیل استفاده نماید. این روش ها به سه طبقه زیر تقسیم می شوند

(الف). تحلیل توصیفی

در این نوع تحلیل، پژوهشگر داده های گردآوری شده را با استفاده از شاخص های آمار توصیفی خلاصه و طبقه بندی می کند، یعنی پژوهشگر ابتدا داده های گردآوری شده را با تهیه و تنظیم جدول توزیع فراوانی خلاصه می کند و سپس یه کمک نمودار آنها را نمایش می دهد و سرآموزش انجام با استفاده از سایر شاخص های آمار توصیفی آنها را خلاصه می کند.

معروف ترین و پرمصرف ترین شاخص های آمار توصیفی عبارتند از: میانگین، میانه و مد.

(ب). تحلیل مقایسه ای

در این تحلیل، علاوه بر این که اطلاعات گردآوری شده به صورت توصیفی، تحلیل و با یکدیگر مقایسه می‌شوند، سؤالی که در این تحلیل مطرح می شود این است که آیا شاخص آماری محاسبه شده بزرگتر یا کوچکتر از شاخص آماری دیگر است، به این معنی که دو یا چند شاخص آمار توصیفی (میانگین، میانه، انحراف استاندارد واریانس) مورد مقایسه قرار می گیرند.

(پ). تحلیل علّی

در این تحلیل، ابزار یا شاخص های آماری به کار برده شده، مانند روش هایی است که درتحلیل مقایسه ای مورد استفاده قرار می گیرد. تفاوت عمده این دو روش در این است که در تحلیل علّی، روابط علت و معلولی بین متغیرهای مستقل و وابسته مورد بحث قرار می گیرد و پژوهشگر با رد یا تایید فرضیه های آماری به تایید یا ردّ روابط علت و معلول می پردازد (خاکی، 317 303).

فرایند تحلیل به دو بخش عمده مقدماتی و عالی تقسیم می شود. برای تحلیل علّی پس از تحلیلی های مقدماتی باید کارهای عمده زیر را آموزش انجام دهید:

1) آشکارسازی روابط

اثبات رابطه میان دو متغیر یک مقوله است و این که چرا این ارتباط وجود دارد مقوله دیگر است. آیا رابطه، علّی یا کاذب است؟ اگر این رابطه علّی است، آیا مستقیم یا غیرمستقیم است؟ اگر غیرمستقیم است، سازوکارهای علّی آن کدام است؟

2) بررسی نتایج پیش بینی نشده

گاهی، الگوهایی که در تحلیل مقدماتی آشکار می شوند، الگوهای مورد انتظار نیستند. الگوهای پیش بینی شده یا وجود ندارند یا ضعیف تر از آنچه پیش بینی شده بود ظاهر می شوند. گاه این الگوها قویتر پیش بینی شده هستند و در مواقع دیگری به نظر می آید که با هم در تضاد هستند.

3) یافتن الگوهایی ضعیف تر از الگوهای مورد انتظار

یک رابطه مورد انتظار، ممکن است نادرست ازآب درآید. اما قبل از پذیرفتن این امر، بررسی کنید تا اطمینان یابید که نادرست درآمدن رابطه مورد انتظار، ناشی از چیز دیگری نباشد.

4) پیدا کردن رابطه ای قوی تر از رابطه مورد انتظار

گاهی متغیرها رابطه ای قوی تر از آنچه مورد انتظار است، دارند. در چنین حالتی، بررسی های لازم باید صورت گیرد و تأثیر متغیرهای مجزا بررسی شود.

5) رسیدگی به نتایج متضاد

سعی کنید تضاد را توضیح دهید. اغلب اوقات تضادها بیشتر از حد واقعی نشان داده می شوند. لذا، ممکن است تضادها صرفا ناشی از دیدگاه خود پژوهشگر درباره تضاد و این که او تضاد را متشکل از چه چیزهایی می داند، باشد.

6) بررسی روابط

حتی زمانی که الگوهای پیش بینی شده پدید می آیند، تحلیل بیشتر برای پی بردن به میزان قوت الگوی مقدماتی، از اهمیت زیادی برخوردار است (خاکی، 319 317).

تحلیل داده های پژوهش منجر به یافته های تحلیل شده می شود. این یافته ها لازم است که مورد ارزیابی و تفسیر قرار گیرند، که اغلب کاری چالشی است. تفسیر یافته ها باید بر مبنای اهداف کلی پایاننامه پژوهشی، چارچوب نظری، فرضیه هایی که مورد آزمون قرار گرفته اند، آگاهی از پژوهش های مربوط و محدودیت روش های پژوهش به کاررفته، صورت گیرد.

تفسیر یافته های پژوهش، 5 جنبه یافته های پژوهش را دربر می گیرد:

• درستی
• معانی
• اهمیت
• گستره تعمیم
• دلالت ها (پولیت و هنگلر، 378).

7. بحث و نتیجه گیری پایاننامه

به طوریکه قبلا خاطرنشان شد، فصل ماقبل آخر هر پایاننامه و رساله با عنوان «تحلیل یافته ها، بحث و نتیجه گیری و ارایه الگو» تدوین می شود. در این فصل، یافته های خام برگرفته از مطالعات خود را با روش های ذکر شده در بالا مورد تحلیل قرار می دهید.

در بخش دوم این فصل، به بحث و نتیجه گیری به صورت زیر بپردازید:

• به تفسیر یافته های پژوهش خویش بپردازید و دستاوردهای خود را برشمرید.
• مشخص کنید که آیا یافته های شما پاسخ لازم را به فرضیات مطرح شده در پیشنهاد پژوهش تان داده است یا خیر؟ تفسیر خود را در این باره شرح دهید.
• یافته های خود را با یافته های دیگر پژوهشگران که در این زمینه پژوهش کرده اند، مورد مقایسه قرار دهید. مشخص کنید که تا چه حد یافته های شما با یافته های دیگر پژوهشگران هم خوانی و یا اختلاف دارد.

حتماً در قسمت بحث و هنگام مقایسه یافته های خود با یافته های دیگر پژوهشگران، لازم است بدان پژوهش، استناد نمایید.

در قسمت پایانی بحث نیز نتیجه گیری خود را با توجه به چهار عامل مهم، یعنی جمع بندی یافته های پژوهش، آینده نگری، تعمیم و پیشنهاد ارایه دهید. فراموش نکنید که در قسمت نتیجه گیری هیچ استنادی درکار نیست و جملات باید با دقت خاص و پیوند مطالب، با توجه به عوامل چهارگانه بالا تدوین شود.

8. ارایه الگو

حاصل تحلیل یافته ها و بحث و نتیجه گیری می تواند به طراحی الگو منتهی شود. در فصل مربوط به الگو به تفصیل در این باره بحث گردید. در اینجا لازم است خاطرنشان شود که اغلب دانشجویان دوره های کارشناسی ارشد بدین صورت با الگو سر و کار دارند که کاربرد یک الگو را در یک سازمان یا منطقه و یا جامعه موردنظر به آزمون می گذارند. در رساله های دکتری، دانشجویان عمدتاً به یکی از سه صورت زیر به الگو می پردازند:

1. مطالعه تطبیقی الگوهای نظری منتخب، تحلیل وضع موجود سازمان یا جامعه مورد نظر و سپس طراحی یک الگوی پیشنهادی برای آن سازمان یا جامعه
2. مطالعه تطبیقی الگوهای واقعی موجود، تحلیل وضع موجود سازمان یا جامعه مورد نظر و سپس ارایه یک الگوی پیشنهادی برای آن سازمان یا جامعه
3. ترکیب 1 و 2.

الگوی پیشنهادی شما باید مورد تایید جامعه علمی قرار گیرد و معتبر شود. در اینجا به سه صورت می توانید الگوی پیشنهادی خود را از نظر علمی معتبر سازید:

1. تجربه: یعنی الگوی خود را عملا به اجرا بگذارید و در صورتی که پاسخ موفقیت آمیز بود، الگوی شما معتبر شناخته می شود.
2. آزمون: یعنی با بهره جویی از دانش ریاضی و آمار، الگوی خود را به آزمون بگذارید. در صورت تائید، الگوی شما معتبر خواهد بود.
3. اگر نتوانید از دو روش بالا بهره جویید، راه سومی وجود دارد و آن استفاده از تکنیک دلفی است، یعنی الگوی خود را طی چند مرحله به نظرخواهی اندیشمندان، اساتید، صاحبنظران و دست اندرکاران قرار دهید. سپس با اصلاحاتی که در الگو به عمل می آورید و در مرحله نهایی مورد تائید اکثریت قابل ملاحظه ای از آنان قرار گرفت، الگوی شما معتبر بوده و نهایی محسوب می شود.

9. روش دلفی

یکی از روش های پژوهش در حوزه علوم اجتماعی، روش دلفی است که در کتاب های مختلف به نام های فن دلفی، مطالعه دلفی و رویکرد دلفی نیز شناخته می شود. از این روش برای پاسخگویی به سوالاتی استفاده می شود که از شیوه های کمی و یا مطالعات تجربی و تحلیلی امکان پاسخگویی به آنها وجود ندارد. هدف از بکارگیری روش دلفی رسیدن بهاجماع نظر و توافق یک گروه در یک زمینه خاص از طریق چند دور توزیع و جمع آوری پرسش نامه است. روش دلفی به شیوه های مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد. این روش که توسط نورمن دالکی در دهه 1950 ابداع گردید، به عنوان یک روش پژوهش تلقی می شود؛ ولی در سال های بعد، از این روش برای تایید اعتبار نیز استفاده شده است (هارتمن، کراهن و اسکول موسکی، 2007).

روش دلفی مخصوصا برای مسایلی با ارزش است که نیازی به تکنیک های تحلیلی دقیق ندارند. مثلا زمانی که داده ها ناکافی یا فاقد قطعیت می باشند یا وقتی نمونه های واقعی موجود نیست و یا وقتی که جمع کردن افراد و بحث کردن در مورد مساله ای مشکل است. در این بخش کاربرد این روش به منظور نظرخواهی از خبرگان و متخصصین برای تایید اعتبار الگوهایی که از پژوهش های مختلف منتج می شوند، تشریح می گردد.

الف_ فراهم کردن مقدمات دلفی

زمانی که از روش دلفی برای اخذ نظرات خبرگان و متخصصین در خصوص یک الگو استفاده می کنید، لازم است ابتدا الگو تدوین شود. بر این اساس بر مبنای جداول تطبیق که خود محصول مطالعه ای به همین نام است و تجارب موجود در این زمینه و همینطور بر پایه مرور بر مطالعات قبلی، الگوی اولیه در یک زمینه خاص پیشنهاد می گردد.

پس از شکل گیری الگوی اولیه، پژوهشگر باید الگوی خود را در قالب پرسش نامه ای مطرح سازد. برای این که نظرات، از جامعیت و دقت مناسبی برخوردار شود، باید تمامی اطلاعات موردنیاز برای قضاوت در اختیار صاحب نظران قرار گیرد. لذا نباید تنها به ارسال پرسش نامه بسنده نمود، بلکه لازم است مختصری از مراحل کار، نحوه رسیدن به الگو و حتی باید تعدادی از الگوهای مشابه همراه پرسش نامه ارسال گردد.

ب_ انتخاب خبرگان و متخصصین

یک از مراحل که در کیفیت پاسخ ها موثر است، انتخاب صحیح افراد مجرب و آگاه در زمینه موضوع مورد مطالعه است. ابتدا باید معیارهای انتخاب افراد مشخص شود. این معیارها باید کاملا با موضوع پژوهش و الگوی مورد بررسی انطباق داشته باشد. مواردی که می تواند مورد استفاده قرار گیرند عبارتند از زمینه تحصیلی مرتبط، برخورداری از تجارب مفید، تالیف و ترجمه کتاب و انتشار مقالات علمی در زمینه مورد پژوهش، اشتغال در حوزه ای که با موضوع پژوهش مرتبط است و …

نکته ای که باید مورد توجه قرارگیرد، موضوع مشارکت افراد صاحب نظر است. یعنی در صورتی که افراد خبره از معیار فوق برخوردار بوده ولی علاقه ای برای همکاری ندارند و یا علاقمند هستند، ولی زمانی برای پاسخ دادن به پرسش نامه ندارند، نمی توانند گزینه مناسبی برای روش دلفی شما باشند.

سوالی که معمولا مطرح است، این است که چه تعداد صاحب نظر باید برای اجرای روش دلفی انتخاب شود؟ هیچ قانونی صریحی برای انتخاب نمونه وجود ندارد و تعداد آن وابسته به نوع پژوهش، تجارب قبلی افراد، تخصیص زمان برای پاسخگویی است. دراینجا نمی توان از قواعد معمول نمونه گیری استفاده نمود. زیرا عنصر تعیین کننده در این روش، موضوع صاحب نظر، خبره و متخصص بودن در یک زمینه خاص است، که دست پژوهشگر را برای انتخاب افراد، محدود می نماید. شواهد موجود نشان می دهد در روش دلفی، تعداد شرکت کنندگان معمولا کمتر از 50 نفر و اکثرا بین 15 تا 20 نفر می باشد.

پ_ اجرای نظرخواهی از خبرگان

پرسش نامه ها باید به شیوه مناسبی به شرکت کنندگان دلفی تسلیم شوند. پس از تکمیل پرسش نامه ها توسط افراد صاحب نظر، کار بررسی و ارزیابی نظرات توسط پژوهشگر ادامه می یابد. همان طور که ذکر شد، هدف این روش رسیدن به یک اجماع و وحدت نظر در زمینه موضوع پژوهش است. در صورتی که پاسخ ها پراکنده و اختلاف نظر زیاد باشد، مرحله دوم روش شروع می شود. به این ترتیب که پژوهشگر براساس پس خوراندی که در این مرحله دریافت نموده است، به اصلاح و بازبینی پرسش نامه و ارسال مجدد به همان صاحب نطران قبلی اقدام می نماید.

سوالی که مطرح است، این است که این کار باید تا چه زمانی ادامه یابد؟پژوهشگران نظرات متفاوتی دارند و 2 تا 10 نوبت، در پژوهش های مختلف ذکر شده است. گرچه با تکرار ارسال پرسش نامه صحت یافته ها افزایش می یابد، ولی تکرار آن بیش از 3 بار، برای صاحب نظران خسته کننده شده و از پاسخگویی امتناع می نمایند (احمدی، نصیریانی و اباذری، 1387).

درهرحال این کار تا زمانی ادامه می یابد که یافته های مطالعه اشباع گردد. به عبارت دیگر تکرار ارسال پرسش نامه و بازبینی، یافته جدیدی را برای پژوهشگر به دنبال نداشته باشد. این کار در نوبت اول و یا دوم نیز می تواند اتفاق بیافتد.

ت_ نهایی ساختن الگو

به طور معمول، پس از چند نوبت تکمیل پرسش نامه و اصلاح آن، الگو نهایی شده و پژوهشگر از اعتبار علمی الگوی خود اطمینان کسب می نماید. نکته حایز توجه برای نهایی کردن الگو این است که معمولا نیازی به کارهای پیچیده آماری نیست. زیرا اساسا در روش دلفی هدف تعمیم وجود ندارد.

در خصوص درصد مورد قبول در رسیدن به اجماع و وحدت نظر در پاسخ ها، رویه ثابتی وجود ندارد. معمولا یکسانی در بین 51 درصد تا 100 درصد پاسخ ها، به عنوان اجماع تلقی می شود، ولی توافق بر 75 درصد به عنوان مبنای اجماع، بیشتر تاکید شده است.

نمودار فرآیند اجرای روش دلفی در پژوهش های مبتنی بر الگو

برای افزایش اعتبار یافته ها، پژوهشگران باید قبل از شروع روش دلفی، تعریف دقیقی از اجماع و درصدی را که به عنوان اجماع مورد پذیرش قرار خواهند داد را تعریف نمایند.

10. محتوای فصل آخر پایاننامه

آخرین فصل هر پایاننامه یا رساله با عنوان «خلاصه پژوهش» خواهد بود. این فصل شامل سه بخش است، با سه عنوان فرعی به شرح زیر تدوین می گردد:

الف) خلاصه نتایج حاصله:

در این بخش باید نتایج حاصل از پژوهش را به طور خلاصه اریه دهید.

ب) پیشنهادات یا نقطه نظرهای پژوهشگر برای سازمان مربوط:

در این بخش، که لازم است از ظرافت و محتوای مطلوبی برخوردار باشد، باید نقطه نظرها و پیشنهادات خود را که حتما درارتباط با پژوهش شما باشد، ارایه دهید. بدین معنی که بدون نیاز به ارایه دلیل و اثبات نقطه نظرها و ادعای احتمالی، خاطرنشان سازید که در مورد پژوهشی که آموزش انجام داده اید و در طول آموزش انجام فرایند آن به نکات مهمی دست یافته اید که لازم می دانید با سایر پژوهشگران و خوانندگان در میان بگذارید. این پیشنهادات در حقیقت توصیه هایی هستند که برای بهبود امور، در سازمانی که در آنجا کارپژوهش خود را به اتمام رسانیده اید، مطرح می سازید. می توانید پیشنهاداتی در مورد ابعاد پژوهش خویش و یافته های آن به افراد و سازمان های مربوط با پژوهش، ارایه دهید.

به طور طبیعی، یک فرآیند پژوهشی، حداقل مستلزم صرف چند ماه تلاش مستمر است. باید از این زمان صرف شده حداکثر استفاده را نمود. به ویژه زمانی که پژوهشگر یک موضوع کاربردی را به اجرا درآورده باشد، پیشنهادهای او برای سازمان مربوط بسیار مفید خواهد بود. به طور یقین، پیشنهادها باید کاملا مربوط به موضوع پژوهش و سازمان مربوط باشد.

پ) پیشنهاد برای پژوهش های آتی:

دراین بخش، انتظار می رود که چند عنوان مربوط با عنوان و پژوهش خود به منظور راهنمایی دانشجویان دیگر مطرح سازید. دقت کنید که این عناوین نباید با محورهای پایاننامه یا رساله شما بی ارتباط باشد. عنوانی را که مطرح می سازید باید از ساختار علمی مناسب برخوردار باشد. در صورتی که پیشنهادهای مناسب در پایاننامه و رساله مطرح سازید، به نوعی تداوم پژوهش را در زمینه علمی مربوط، تسهیل می سازید و موجبات توسعه دانش را در این بخش فراهم می آورید.

نمودار رابطه یافته های پژوهش با بحث و پیشنهادات پژوهشی

11. پیوست ها:

در این بخش کلیه پیوست ها و ضمایمی که در پژوهش ضرورتی برای ارایه کامل آنها وجود ندارد، اما در متن ارجاع شده، به ترتیب شماره های ارجاع ارایه می شود. مثل پرسش نامه، چک لیست، نمودار سازمانی، بخش نامه ها و قوانین. در برخی از پایاننامه ها و رساله ها و یا گزارش طرح ها، بخشی به نام واژه نامه نیز می توان به صورت مستقل و یا در پیوست ها ارایه نمود.

ج) دفاع از رساله

دفاع از رساله، یا دفاع از پیشنهاد رساله نوعی سخنرانی محسوب می شود و مستلزم کسب آمادگی قبلی است. برای آن که قبل از دفاع آمادگی کامل داشته باشید، می توانید با برگزاری یک جلسه شبه دفاع، در مقابل دوستان خود و یا در برابر آینه به تمرین بپردازید و با کمک آشنایان از نحوه دفاع خویش فیلم برداری نمایید. این تمرین ها سبب می شود که برای دفاع آمادگی کامل کسب کنید. سعی کنید تا جایی که ممکن است از ادبیات و کلمات خودتان استفاده کنید. تلاش کنید توانمندی خود را به نحوی بالا ببرید که بتوانید سؤالات احتمالی را به گونه ها و بیان های مختلف پاسخ دهید. در جلسه دفاع پایاننامه به هیچ عنوان صرفاً به حافظه خود متکی نباشید.

یکی از زمینه هایی که در شما استرس ایجاد می نماید، بروز اشکالات کامپیوتری است که ممکن است در شروع و ادامه دفاع شما رخ دهد. از این رو توصیه می شود حتماً یک ساعت قبل از شروع مراسم، انطباق فایل نمایشی خودتان با برنامه کامپیوتری موجود در سالن دفاع اطمینان حاصل نمایید. از سوی دیگر، به دلایل مختلفی از جمله قطع برق سالن، ویروسی شدن کامپیوتر، … احتمال دارد شما نتوانید از فایل نمایشی برای دفاع از پایاننامه و یا رساله خود استفاده نمایید. توصیه می شود که از فایل مربوط قبلا پرینت تهیه نمایید، تا در صورت قطع برق یا خرابی کامپیوتر بتوانید به دفاع از رساله خود ادامه دهید. از آنجا که با خاتمه پایاننامه و یا رساله، شما به یک شخصیت علمی تبدیل خواهید شد، از این رو، باید پیوسته سعی کنید در ارایه مطالب علمی تسلط کافی کسب نمایید.

توانمندی شما در پاسخگویی به سؤالات زیر، نشانگر آمادگی شما برای دفاع از پایاننامه یا رساله ای که تدوین کرده اید، خواهدد بود.