نقد صورت ومعنی در شعر ابراهیم طوقان
فهرست مطالب
چکیده فارسی ……………………………………………………………………………………………………1
مقدمه ………………………………………………………………………………………………………… 2
کلیات تحقیق5
الف) تعریف موضوع ………………………………………………………………………………… 5
ب ) تاریخچه ………………………………………………………………………………………… 5
ج ) اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………… 6
د ) اهمیت و ضرورت تحقیق ………………………………………………………………………… 6
ه ) کاربرد نتایج تحقیق ……………………………………………………………………………… 6
و) فرضیات تحقیق …………………………………………………………………………………… 6
فصل اول: ابراهیم طوقان و تحولات سیاسی
الف ) تحولات سیاسی ، اجتماعی …………………………………………………………………… 8
ب ) تحولات ادبی …………………………………………………………………………………… 13
ج ) زندگی ابراهیم از تولد تا مرگ ………………………………………………………………… 15
د ) سیرتحول اندیشه ابراهیم ……………………………………………………………………… 22
ه ) طوقان از دیدگاه ناقدان و شاعران ……………………………………………………………… 24
فصل دوم : محتوا ومضامین شعر طوقان
الف) وطن و جهاد ……………………………………………………………………………………… 29
ب ) مرگ ……………………………………………………………………………………………… 59
ج ) زن ……………………………………………………………………………………………… 63
فصل سوم : سبک بیان وصورخیال در شعرطوقان
الف ) سبک بیان طوقان ………………………………………………………………………………76
ب ) صور خیال شاعر ………………………………………………………………………………… 86
1 . بیان ……………………………………………………………………………………………… 86
الف ) تشبیه …………………………………………………………………………………………………… 86
ب ) مجاز ……………………………………………………………………………………………… 93
1- مجاز لغوی 93
1-1- مجاز مرسل ……………………………………………………………………………94
1-2- استعاره …………………………………………………………………………………95
2- مجاز عقلی 110
ج ) کنایه ………………………………………………………………………………………………………… 111
1- رمز ……………………………………………………………………………………………… 113
2- معاني 115
الف ) انشاء ……………………………………………………………………………………………………… 115
1- غیر طلبی ………………………………………………………………………………………… 115
2- طلبی ……………………………………………………………………………………………… 116
2-1- امر ………………………………………………………………………………………116
2-2- نهی ……………………………………………………………………………………120
2-3- استفهام …………………………………………………………………………………122
2-4- تمنی ……………………………………………………………………………………127
2-5- ندا ………………………………………………………………………………………129
ب ) قصر ………………………………………………………………………………………………………… 133
3- بدیع ……………………………………………………………………………………………… 137
الف ) جناس …………………………………………………………………………………………… 137
ب ) طباق …………………………………………….…………………………………………………… 141
ج ) ترصیع ……………………………………………………………………………………………… 147
د ) مراعاة نظیر ………………………………………………………………………………………… 150
فصل چهارم : اقتباسهای قرآنی در شعر طوقان
الف) اقتباس کامل …………………………………………………………………………………… 155
ب) اقتباس شبه کامل ……………………………………………………………………………… 160
ج) اقتباس معنایی …………………………………………………………………………………… 168
د) اقتباس از اسماء قرآنی …………………………………………………………………………… 172
ه) اقتباس از اسلوب بیانی …………………………………………………………………………… 174
پیوستها : نمونه هایی از آثار منظوم و منثور ابراهیم
الف) از شعر …………………………………………………………………………………………………… 177
1- القدس …………………………………………………………………………………………… 177
1-1- ترجمه ……………………………………………………………………………………
178
2- یا حسرتا ………………………………………………………………………………………… 178
2-1- ترجمه …………………………………………………………………………………… 178
3- أیّها الأقویاء ……………………………………………………………………………………… 179
3-1- ترجمه ……………………………………………………………………………………179
4- وداع …………………………………………………………………………………………………180
4-1- ترجمه ……………………………………………………………………………………181
5- مناجاة وردة …………………………………………………………………………………………182
5-1- ترجمه ……………………………………………………………………………………183
ب) از نثر ……………………………………………………………………………………………………… 184
1- رأي بین الآراء و دلو بین الدلاء ………………………………………………………………… 184
1-1- ترجمه ……………………………………………………………………………………185
چکیده عربی ……………………………………………………………………………………………………188
ب) فهرست منابع و مآخذ …………………………………………………………………………… 189
چکیده فارسی
ابراهیم طوقان شاعر نامدار معاصر عرب در سال 1905م در نابلس چشم به جهان گشـود. اگر چه بيماری ازهمان دوران کودکی همزاد او شد وتا پایان عمر کوتاهش، وی را همراهـی کرد . اما حوادث تلخ و پيش بينى فرجام ناگـوارسرزمین فلسطین كـه سالها قبـل از وقوع ، دراندیشه شاعر جـوان شکـل گرفت ، بيشتـر ازهـر دردى وى را آزرده خاطـر نمود و رنج داد .
او با درایت و دوراندیشی كه داشت ، همواره نسبت بـه آينده دردناك آن سرزمين بـه هموطنانش هشدارمى داد و آنان را بـه مقاومت در مقابل توطئـه هـای استعمـار فرا می خواند. و همين احساس تعهد انسانی واجتماعی بود كه وى را پرچمدارادبیات مقاومت گردانيد و او را ملقـب بـه شاعـر وطن نمـود تا جایی کـه وطن مهمتریـن مضمون شعــرى وی را تشکیـل می دهد.
ابراهيـم طوقان ، با استفـاده هنرمندانـه ازميراث گذشتـه عرب ، بـه خوبـى تـوانست احساس وعواطف را كـه جان مايـه شعر رومانتيك است ، با نو گرايـى رئاليسم ، در هــم بياميزد . و بين احساس درونـى خويـش و حوادث دردناك پيرامونش ، پيوندى عميق وناگسستنى ايجاد نمايد. کـه همين ايجاد پيوند بين حال وگذشته است كه به شعر وى لطافت ، قوت و استحكام می بخشد. از يك سو زبان وسبک بیـان طوقـان بسیـار آسان و قابل فهـم براى همگان ، وگاهی به شدت تهکمی و انتقادی
است و از سوى ديگر، شعر او اگر چه نمادی از مقاومت و با زبانى سهل وهمه فهم است ، اما هيچگاه خالی ازصور خیال و زيبايى‌هاى هنرمندانه شاعرى چيره دست نیست . و از آن ميان ، بـه كارگيرى استعاره ، مهمترین عنصر بلاغی است كـه در دیوان او بـه وفـور مشاهده مى گردد. علاوه بر آنچـه بيان شد ، اقتباسهـای فراوان قرآنـی ، که از عشقی بی پایان حكايت مى كنـد ، الهام بخش بسیاری از اشعار وطنی و ملی ابراهیم طوقان است ، و رمز و راز ماندگاری نام این شاعرجوان، در امتداد نسلهای پس ازاو را، بايد درهمين امر جستجو كرد.
ابراهیم طوقان در سال 1941م و درسن 36 سالگی، وپيش ازاشغال سرزمين فلسطين، دارفانی را وداع گفت.
* * * * *
واژه های کلیدی : ابراهیم طوقان ، ادبیات معاصرعربی ، شعر ، وطن ، صور خیال ، فلسطین .
مقدمه
هنر و ادب ، یادگار فکـرو اندیشه صاحب خردانی هستنـد کـه فرهنگ و تمدن بر جـای مانـده از ملتهـا را در دل خود جای داده و آرمانهای آنها را با نقش و نگارهای زرین بر دیباچه تاریخ حک می کنند .
ادبیات واژه ای کهـن است که قرنهـای متمادی با تعابیر مختلف معنا شده و امروزآن را هنر اندیشه وقلم معرفی می کنند که همسوی با دگرگونیهـای سریع دانش و اندیشه انسان قرن بیستـم متحول گشته ، آنچنان که همه زوایای زندگی بشر را از غرب تا شرق در برمی گیرد . تحولی که در اروپا و غرب متولـد شد در شرق رشد کرد و در راستا ی آن جهان عرب عمیقا تحت تأثیر ادبیات بیگانه قرار گرفت تاجایی که شعراین قوم به تبعیت از دگرگونیهای اندیشـه و فکر آنهـا دستخوش تغییرات چشم گیری شد .
ابتدا در حوزه معنـا و مفهوم کـه نتیجـه آن شکل گیری مکتب کلاسیک به پرچمداری سامی بارودی و دوستانش احمد شوقی ، صدقی الزهاوی و بقیه بود و سپس در قلمروتصویرکه شاعرانی رمانتیک همچون ابو شادی ، شابی، میخائیل نعیمه و دیگران را به ادبیات عرب عرضه کرد ودر نهایت تغییر درموسیقی و زبان شعرکه موج جدیدی ازشاعران نوگرا همانند نازک الملائکة ، سیّاب ، ادونیس ، محمد الماغوط وغیره را که رمزواسطوره وابهام را به طورجدّ درلابه لای شعرشان گنجاندند ،به خودمشغول ساخت .
اگر چه تحولات ادبیات عرب در تأثیر از غرب و به تبعیت از آن صورت گرفت ، اما مفهومی زیباتر و با ارزشتر ازآن دردل خود بـه نام ادب مقاومت و عشق بـه وطن جای داد کـه ادیبـان بسیاری را به خود مشغول ساخت . ادبیات مقاومت که در پی قضیه فلسطین اشغالی شکل گرفت ، افکار همـه را به خود معطوف ساخت و قلم بیشتر نویسندگان را در راستای مضامـین خود سوق داد . آنچنان که شاعری چون مشهور « درحاشیه دفتر شکست » نتوانست نسبت بـه این مهم بی توجه بمانـد . و اندیشمندان وشاعرانی چـون ابراهیم طوقان ، محمود درویش و أمل دنقل عمـرگرانمایـه خـود را صرف بیداری ملت و سربلندی وطن کردند .
ابراهیم طوقان درمیان این شاعران دلسوز ، کسـی است که صفحات این پایاننامه بـه وی اختصاص یافته است . شاعـری غریب کـه قومش صدای او را نشنیدند و با فریادهـای گرفته اش بیدار نشدند ، و با بی مبالاتی به دعوت های او سرزمین وحی ، اولین قبله گاه مسلمین و مهـد انبیای الهـی را در معرض نابودی قرار دادند و آن را اندوهی عمیق همچون غده چرکینی ساختند کـه قلب تبار عرب را از کرانه های نیل تا فرات به درد می آورد .
شعر ابراهیم غزلی است با عاطفـه ای عمیق ، تصویری است صادق از درون وی ، احساسـی است متفاوت از احساس شاعران گذشتـه ، لیلای او ساحل زیبای بیروت و دخترزیبای قدس باغهای سرخ انار است که الهام بخش شعرش می باشند . عشق در وجود او آرمانی رؤیایی نیست بلکـه حقیقتـی است روشن در سرای وجـود ، آن را مـی بیند و لمس مـی کند ، عاشـق می شود و تپشهای قلبش را می سراید ، و بی پروا درغم از دست دادنش می گرید .
وطنیات ابراهیم سروده ای است کـه او را شاعری مخلص ، حساس ، صادق ، دلسوز ، دور اندیش وعربی الأصل معرفی می کنند . شعری کـه در بیشتر مناسبت ها آن را می سراید ، گاه در جمع زمین فروشان سودجو :
وطنٌ یُباعُ و یُشترَی و تَصیحُ : « فلیحيَ الوطن » ( ابراهیم طوقان ، 2005م ص288) میهن خرید و فروش می شود ، و تو فریاد می زنی : « زنده باد وطن » ! و گاه در مراسم خاکسپاری شهیدی فداکار : قسماً بأمّکَ عندَ موتِکَ وَ هيَ تهتفُ بالنشیدِ و ترَی العزاءَ عن إبنِها في صیتِهِ الحسن البعیدِ ما نال مَن خدمَ البلادَ أجلَّ مِن أجرِ الشهیدِ ( هـمان ، ص 283 )
سوگند به ماتم سرایی های مادرت به هنگام مرگت ودر حالی که تنها تسلی بخش خاطر او در مرگ فرزند ، شهرت ماندگار اوست پاداش هیچ خدمتگذار به میهن برتر از اجرو پاداش شهید نیست . طوقـان قصیده هـای پرمعنایی در این باب بر جای گذاشته که نور و آتش را با هم در فراسوی دیدگـان خواننـده اش می افکنـد و درهـای بستـه عشقِ بـه وطن را بـه روی عرب مـی گشایـد .
شعرش محـدود بـه مدح شهیدان و ذم زمین خـواران نمی شود ، بلکه جسارت آن در إنذار و تحذیر رؤسای دولت وقت و خیانت عربهای ضعیف و وطن فروش نمایان است . در خطاب به دولت انگلستان که قیمومیت فلسطین را داشت ، می نویسد : أُغدري غدرَ القويِّ بالحسین بن عليِّ لستِ بالخِلِّ الوفيِّ للحلیفِ العربي فاملأي التاریخ عاراً ! ( همان ، ص 309) نیرنگ بورز همچون خیانت آن حاکم زورمند نسبت به حسین بن علی تو برای همپیمانی عرب یاری وفادار نیستی پس تاریخ را پر از ننگ کن ! ابراهیم طوقان با تمام نگرانیها و آرزوهایش در سن 36 سالگی دار فانی را وداع گفت و تباهی سرزمینش را ندید . ( فدوی طوقان ، 2005م ، ص69 )
کلیات تحقیق
الف ) تعريف موضوع :
وطن شعری است جسورانـه ، سرشار از شجاعت توأم با حس قومیت وملیت گرایی . که در شعر ابراهیم طوقان جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است ؛ تا جایی که مهمترین پدیده های اجتماعی ، قومی وملی دردیوان وی درزیباترین غزلها ، با زبانی ساده که سرشارازصور خیال است سروده شده است .
ب ) تاريخچه :
موضوع مورد بررسی مربوط بـه عصر معاصر عرب در ارتباط باشاعر مقاومت ابراهیم طوقان میباشد کـه درسالهای اخیر تاحدودی دردنیای عرب پیرامون زندگی واشعارش تحقیقاتی آموزش انجام شده ، ازجمله زندگی نامـه وی بـه قلم خواهرش فدوی طوقـان کـه درمقدمـه دیوانش چاپ شده و یا بررسیهایی که بدوی مثلم و زکي المحاسني از زندگی و شعر وی به عمل آوردنـد و مقالاتی که دربعضی ازمجلات مانند المـوقف ( شماره هـای 417 و 422) و… به چاپ رسیده است . و لیکن در ادبیات ایران ناشناختـه وشایان تأمل وتحقیق می باشد .
ج ) اهداف تحقيق :
این تحقیق با نگاهی عمیق بر ادب معاصر و ادب مقاومت بـه بررسی دیوان ابراهیم طوقان از چهره های آن ، و معرفی جهانبینی وی واسلوبهای شعریش به خصوص وطنیات او کـه نمودی ازتجدید است وعشق ومقاومت ، و همچنین آرایه های ادبی موجود دردیوان وی می پردازد .
د ) اهميـت و ضرورت تحقيق :
ضرورت آشنایـی با ادب معاصر وادب مقاومت برای دانشجویان زبـان وادبیات عرب و گمنـام بودن چهره مهمی چون ابراهیم طوقان درمیان ایشان چنین تحقیقی را می طلبید.
ه ) كاربرد نتايج تحقيق :
کاربـرد آن نظری است در جهت افزایش معلومات خوانندگـان ، پیرامـون ادب معاصـر و ادب مقاومت وجایگاه شعر طوقان در ادب مقاومت .
و ) فرضيات:
- ابراهیم طوقان در اشعارش بسیار متأثر از قرآن کریم است .
- او در غزلیات از اسلوب قدیم پیروی کرده ودر معنا وتصویر توجه خاصی به تجدید دارد .
- طوقان از غزل سنتی فاصله گرفتـه و آن را در خدمت مبارزه ومقاومت به کار برده است لذا شعر او نقطه عطفی درغزل معاصر عربی به شمار می آید .
- وصف وتصویر در شعرطوقـان زنده و پویا است .
