نقد و بررسی و ترجمه کتاب «المقامه»
مقدمه
کتاب «المقامه» اثر «بدیع الزمان الهمدانی» (312-391 هـ.ق) یکی از مشهورترین آثار ادبیات عرب به شمار می‌رود. این کتاب مجموعه‌ای از 99 حکایت کوتاه و به هم پیوسته است که در قالب مقامات، یعنی مجالس بحث و مناظره، روایت می‌شود. شخصیت اصلی کتاب، «ابوعبیدة السروجی»، راوی این حکایات است که در سیر و سفر خود با افراد مختلفی از طبقات گوناگون جامعه روبرو می‌شود و داستان‌های آنها را روایت می‌کند.
نقد و بررسی
«المقامه» از نظر ادبی و محتوایی اثری بسیار ارزشمند است. بدیع الزمان الهمدانی در این کتاب به زیبایی از نبوغ ادبی خود بهره برده و با استفاده از آرایه‌های ادبی مختلف، داستان‌هایی جذاب و خواندنی خلق کرده است.
از جمله ویژگی‌های بارز «المقامه» می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تنوع موضوعی: حکایات کتاب «المقامه» موضوعات مختلفی از جمله عشق، طنز، عرفان، فلسفه و سیاست را دربر می‌گیرد.
- خلاقیت و نوآوری: بدیع الزمان الهمدانی در خلق شخصیت‌ها و روایت داستان‌ها از خلاقیت و نوآوری بالایی برخوردار است.
- ارزش فرهنگی: «المقامه» تصویری از زندگی و فرهنگ مردم عرب در قرن چهارم هجری را ارائه می‌دهد و از این نظر اثری بسیار ارزشمند است.
- تاثیرگذاری: «المقامه» تاثیر زیادی بر ادبیات عرب و فارسی گذاشته است و نویسندگان و شاعران بسیاری از این کتاب الهام گرفته‌اند.
ترجمه
«المقامه» به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است، از جمله زبان فارسی. اولین ترجمه فارسی این کتاب توسط «محمد بن عبدالقادر رازی» در قرن هفتم هجری انجام شده است. از آن زمان تاکنون ترجمه‌های متعددی از «المقامه» به زبان فارسی منتشر شده است.
یکی از مشهورترین ترجمه‌های فارسی «المقامه» ترجمه «محمد علی فروغی» است. فروغی در ترجمه این کتاب به نثری شیوا و روان دست یافته و به خوبی توانسته است زیبایی‌ها و ظرافت‌های متن اصلی را به فارسی منتقل کند.
ترجمه من
در اینجا نمونه‌ای از ترجمه من از یکی از حکایات کتاب «المقامه» را ارائه می‌کنم:
حکایت سی و هفتم
روزی در بغداد به قهوه‌خانه‌ای رفتم و در گوشه‌ای نشستم. ناگاه مردی خوش‌تیپ و خوش‌پوش به قهوه‌خانه آمد و در کنار من نشست. سلام و علیک کردیم و به گفتگو پرداختیم. مرد از من پرسید: از کجا آمده‌ای و به کجا می‌روی؟
گفتم: از شهر سروج آمده‌ام و قصد دارم به بصره سفر کنم.
مرد گفت: من هم قصد دارم به بصره سفر کنم. اگر مایل باشی می‌توانیم با هم همسفر شویم.
من از این پیشنهاد استقبال کردم و ما با هم راهی بصره شدیم.
در طول سفر، مرد داستان‌های جالبی برای من تعریف کرد. او از شاعران و نویسندگان مشهور زمان خود بود و با بسیاری از بزرگان علم و ادب آشنا بود.
من از صحبت‌های او بسیار لذت بردم و سفرمان به بصره سفری خاطره‌انگیز شد.
نتیجه‌گیری
کتاب «المقامه» اثری ارزشمند و خواندنی است که به دلیل تنوع موضوعی، خلاقیت و نوآوری، ارزش فرهنگی و تاثیرگذاری، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات عرب دارد. ترجمه‌های متعددی از این کتاب به زبان فارسی منتشر شده است، اما ترجمه «محمد علی فروغی» به دلیل نثر شیوا و روان، از جمله بهترین ترجمه‌های این کتاب به شمار می‌رود.
نقد و بررسي و ترجمة كتاب «المقامه»
نوشتة: شوقی ضیف با همکاری جمعی از ادبای کشورهای عربی
فهرست مطالب
مقدمه 1
ضرورت آموزش انجام تحقيق 2
سابقه و پيشينة موضوع 2
تعريف مسأله و بيان سؤالهاي اصلي تحقيق 2
فرضيه‌هاي تحقيق 3
اهداف تحقيق 3
بيان روش تحقيق 3
بخش اول: كليات 5
1- زندگي نامۀ مولّف 6
2- آثار 7
3- جايگاه شوقي ضيف در ادبيات عربي 11
4- معرفي كتاب «المقامة» 12
4- 1. كتاب شناسي 12
4- 2. موضوع كتاب 13
4- 3. بخش‌هاي كتاب 13
4- 3- 1. بخش اول: معناي مقامه 13
4- 3- 2. بخش دوم: مقامه هاي بديع الزمان همداني 13
4- 3- 3. بخش سوم: مقامه هاي حريري 14
4- 3- 4. بخش چهارم: ديگر مقامه‌ها 14
4- 4. جايگاه كتاب در ديگر تحقيقات 15
5- بررسي كتاب «المقامة» 15
5- 1. بررسي ساختار شكلي 16
5- 1- 1. عنوان كتاب 16
5- 1- 2. مقدمة كتاب 16
5- 1- 3. فصل بندي كتاب 16
5- 1- 4. مصادر و منابع 16
5- 1- 5. فهرست كتاب 17
5- 2. بررسي محتوايي كتاب 17
5- 2- 1. اسلوب كتاب 18
5- 2- 2. شيوۀ نويسنده در تأليف كتاب 18
5- 2- 3. رويكرد نويسنده به موضوع 19
5- 2- 4. ويژگي‌هاي كتاب 19
بخش دوم: ترجمة كتاب «المقامۀ» 21
مقدّمۀ نويسنده 22
[فصل اول]: معني «مقامه» 24
1- معني لغوي 24
2- معني اصطلاحي 25
3- ويژگيها و صفات 26
4- در ادبيّات جهان 27
[فصل دوم]: پيدايش مقامه توسط بديع‌الزّمان 29
1- بديع‌الزّمان 29
2- تأليف مقامات به دست بديع‌الزّمان 32
3- موضوع 41
4-اسلوب 49
[فصل سوم]: مقامة حريري 61
1- حريري 61
2- تأليف مقامات توسّط حريري 64
3- موضوع 74
4- اسلوب 88
[فصل چهارم]: مقامات مختلف 99
1- در طول تاريخ 99
2- مقامة يازجي 102
3- ويژگيها و صفات مقامات يازجي 107
نتیجه¬گیری 137
فهرست منابع 138
مقدمه
هنر نویسندگی به شکل مقامات یکی از شاهکارهای نظم و نثر در زبان عربی است. این هنر از دیرباز مورد توجه نویسندگان بزرگ عرب قرار گرفت و به عرصه ای برای نشان دادن هنرنمایی بزرگانی همچون بدیع الزمان همدانی و حریری و دیگران تبدیل شد.
منابع موجود نشان می دهد که بدیع الزمان همدانی (متوفّی 398هـ .ق) نخستین کسی بوده است که این فن را ابداع نمود و اثر او تا حد زیادی در آن زمان مورد توجه همگان قرار گرفت. پس از او، نویسندگان بزرگی همچون حریری، سیوطی، زمخشری، ناصیف یازجی، ابن وردی و دیگران به همان سبک مقاماتی را به رشتة تحریر در آوردند و در دوره های مختلف این هنر را به کمال و رشد بالایی رسانیدند.
نویسندگان معاصر و بخصوص دکتر شوقی ضیف نویسندة کتاب «المقامه»، سعی بر آن داشته اند که با گردآوری اخبار گذشتگان و در نهایت ارزیابی آنها، تصویر روشنی از موضوع مقامه و اسلوب و شیوة نویسندگان مقامات ارائه دهند و با تحلیل و بررسی دقیق مقاماتی همچون مقامات بدیع الزمان و حریری و از متأخرین مقامات ناصیف یازجی، این هنر را به همگان بشناسانند.
نگارنده در این اثر بر آن است که با ترجمة کتاب «المقامه» و بررسی شکلی و محتوایی آن، عملکرد نویسنده را مورد ارزیابی قرار دهد. بنابراین مطالب این رساله در دو بخش ارائه شده است. بخش نخست آن به بررسی اجمالی و معرفی زندگی نامه و آثار مؤلف کتاب و تحلیل و بررسی خود کتاب اختصاص دارد و بخش دوم آن نیز به ترجمة این کتاب پرداخته است.
ضرورت آموزش انجام تحقیق
با توجه به اینکه معرفی مقامات و شیوة داستان نویسی در زبان عربی، اهمیت خاصی دارد؛ این بررسی و ترجمه می تواند گام مفیدی در این رابطه برداشته و مورد استفادة پژوهشگران و اهل ادب و علاقمندان به هنر نویسندگی و آرایه های ادبی قرار گیرد.
سابقه و پيشينة موضوع
کتاب «المقامه» تا کنون به فارسی ترجمه نشده است و این ترجمه و بررسی، اولین اثر برگردان از عربی به فارسی در زمینة مقامات به شمار می¬آید. از این رو تحقیق حاضر را می¬توان گامی مفید در زمینة معرفی مقامات دانست.
تعريف مسأله و بيان سؤالهاي اصلي تحقيق
مقامات به عنوان یکی از گونه های داستان نویسی در ادبیات عربی از دیرباز، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. مقامه نویسی در زبان عربی از اهمیّت بالایی برخوردار است؛ زیرا مقامات در قالب داستان های کوتاه، همزمان دو هدف را دنبال می کند.
یکی هدف تعلیمی و دیگری هدف داستانی و روائی است. مقامات به ویژه از جهت آموزشی برای گذشتگان اهمیت فراوانی داشته است و برای آموزش واژگان غریب و نامأنوس در مجالس درس و بحث مورد استفاده قرار می¬گرفته است. اگر چه آثار فراوانی پیرامون ارزش و منزلت مقامات نگاشته شده است اما مقامات دارای ابعاد بسیار گسترده تری است که بررسی آن، خواننده را به شناخت بهتری در باب فن مقامات، رهنمون می شود.
ترجمه و نقد اثر حاضر تلاش
ی برای معرفی بهتر فن مقامات به فارسی زبانان و علاقمندان به ادبیات داستانی است. نگارنده در این پایاننامه با ارائۀ¬ ترجمه ای از کتاب «المقامه» و افزودن بررسی و تحلیل بر مقامات تلاش نموده تا این هنر ویژة داستان سرایی را معرفی نماید.
این نوشتار در پی آن است که به سؤالات زیر پاسخ دهد:
- کتاب مورد ترجمه از زوایای گوناگون چه ویژگی¬هایی دارد؟
- تا چه میزان اصول داستان نویسی در مقامات در مقایسه با الگوهای موجود داستان نویسی رعایت شده است؟
- اهداف نویسندگان مقامات چه بوده است؟
فرضيه‌هاي تحقيق
در بررسی کتاب «المقامه»، پیش فرض های زیر را در نظر داشته ایم:
- نثر به کار رفته در مقامات، نثری مصنوع و متکلّف است.
- ساختار و شکل گیری داستان در مقامات، شکلی منحصر به فرد و خاص است که همپوشی¬هایی با داستان نویسی مدرن دارد.
- هدف نخست در نگارش مقامات، جنبة تعلیمی آن می باشد.
اهداف تحقيق
اهدافی که در ترجمة این کتاب مورد نظر است عبارتند از:
- غنا بخشیدن به پژوهشهای آموزش انجام شده در زمینة مقامات و فنّ داستان نویسی عربی.
- ارائه ی اثری نقّادانه در باب مقامات.
- بررسی جنبه¬های مختلف لحاظ شده در مقامات، جهت درک بهتر اسلوب و ساختار آن.
بيان روش تحقيق
نگارنده در آغاز به ترجمة متن عربی کتاب پرداخت. متن کتاب المقامه یک متن اطلاعاتی به شمار می آید. در این نوع از متن¬ها، زبان تنها به عنوان ابزاری برای بیان اطلاعات و انتقال پیام به کار گرفته می شود و به خودی خود موضوعیت ندارد؛ از این رو، روشی که در ترجمۀ این نوع از متون مورد استفاده قرار می¬گیرد روش ترجمة معنایی یا ارتباطی است.
در مقابل متن¬های اطلاعاتی، متن¬های توصیفی قرار دارند که زبان مبدأ و ترکیب هایی که در آن بکار رفته است موضوعیت داشته و انتقال تصویرها و صور بیانی نویسنده از اهمیت بالایی برخوردار است؛ بنابراین، روش مناسب برای ترجمة این نوع از متون، روش ترجمة لفظ به لفظ است.
البته نمی توان یک متن را کاملا اطلاعاتی یا توصیفی دانست، و به همین سبب هیچ متنی را نمی¬توان بطور مطلق با یک روش خاص ترجمه کرد. زیرا در برخی از عبارات، انتقال معنا اهمیت دارد و در برخی دیگر انتقال تأثیر و پیام.
با توجه به این مسئله، در ترجمة کتاب حاضر غالباً از روش ترجمة معنایی استفاده کرده¬ایم، با این حال کوشیده ایم تا از ترجمة تفسیری متن نیز خودداری کنیم و در حد امکان به سخنان نویسنده وفادار باشیم تا خواننده اطمینان داشته باشد که چیزی جز آوای نویسنده به فارسی برگردان نشده است.
نگارنده در بخشی جداگانه به معرفی نویسنده و آثار وی پرداخته و سپس به بررسی شکلی و محتوایی کتاب روی آورده است. این بخش در ابتدای رسالة حاضر قرار داده شده است و عباراتی که برای روانی ترجمه یا زدودن پیچیدگی متن عربی به ترجمه افزوده گشته، با علامت [ ] نشان داده شده است. امید است با وجود برخی لغزشها، ترجمة این اثر بتواند ضمن آشنایی خوانندگان فارسی زبان با این هنر، گامی در شناساندن آن و معرفی نویسندة آن بردارد.
پرسش و پاسخ درباره عبارت “نقد و بررسی و ترجمة کتاب «المقامه»”
1. کتاب «المقامه» چیست و توسط چه کسی نوشته شده است؟
پاسخ:
کتاب المقامه اثری کلاسیک در ادبیات عرب است که به سبک مقامات نوشته شده و شامل داستان‌های کوتاه با موضوعات ادبی، اخلاقی و اجتماعی است. این کتاب توسط بدیع‌الزمان همدانی در قرن چهارم هجری تألیف شده است و یکی از نخستین نمونه‌های این سبک در ادبیات به شمار می‌رود. این اثر به خاطر نثر موزون و هنرمندانه خود و استفاده از زبان فاخر، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات کلاسیک عربی دارد.
2. چرا کتاب «المقامه» به ترجمه نیاز دارد؟
پاسخ:
کتاب المقامه با توجه به غنای ادبی و تاریخی خود، می‌تواند برای علاقه‌مندان به ادبیات جهان الهام‌بخش باشد. ترجمه این کتاب امکان دسترسی مخاطبان غیرعرب‌زبان را به محتوای ادبی، فرهنگی و تاریخی آن فراهم می‌کند. از سوی دیگر، بررسی دقیق این اثر در قالب ترجمه می‌تواند زوایای مختلف بلاغت و هنرهای ادبی آن را به دیگر زبان‌ها منتقل کند و زمینه‌ای برای تحلیل‌های مقایسه‌ای در ادبیات ایجاد نماید.
3. نقد کتاب «المقامه» به چه نکاتی توجه می‌کند؟
پاسخ:
نقد کتاب المقامه معمولاً به چند جنبه اصلی توجه می‌کند:
- زبان و سبک: بررسی زیبایی‌های زبانی و استفاده از آرایه‌های ادبی مانند استعاره، تشبیه و جناس.
- موضوعات داستان‌ها: تحلیل پیام‌های اخلاقی، اجتماعی و انسانی که در داستان‌ها مطرح شده‌اند.
- ساختار مقامات: ارزیابی نحوه پیوند داستان‌ها و انسجام آنها در قالب یک مجموعه.
- شخصیت‌پردازی: بررسی عمق و تنوع شخصیت‌ها و تأثیر آنها در پیشبرد داستان‌ها.
- تأثیر فرهنگی: ارزیابی تأثیر این اثر بر ادبیات عربی و جهانی و الهام‌بخشی آن برای آثار مشابه.
4. چه چالش‌هایی در ترجمه کتاب «المقامه» وجود دارد؟
پاسخ:
ترجمه کتاب المقامه با چالش‌های متعددی همراه است:
- حفظ سبک ادبی: زبان فاخر و آهنگین اثر اصلی به سختی قابل انتقال به زبان‌های دیگر است.
- اصطلاحات فرهنگی: بسیاری از اصطلاحات و مفاهیم در کتاب به فرهنگ و تاریخ خاصی وابسته هستند و ممکن است در زبان مقصد معادل دقیقی نداشته باشند.
- آرایه‌های ادبی: بازآفرینی آرایه‌های زبانی مانند جناس و تشبیه در زبان مقصد دشوار است و به خلاقیت مترجم نیاز دارد.
- تفاوت‌های زمانی و مکانی: زبان و مفاهیمی که در زمان تألیف کتاب رایج بوده‌اند، ممکن است برای مخاطبان مدرن یا خارجی دشوارفهم باشند.
5. نقد و بررسی ترجمه‌های موجود از کتاب «المقامه» چگونه انجام می‌شود؟
پاسخ:
نقد ترجمه‌های موجود از کتاب المقامه معمولاً بر اساس معیارهای زیر انجام می‌شود:
- دقت در انتقال معنا: بررسی اینکه آیا مترجم به درستی مفهوم و پیام اصلی متن را منتقل کرده است یا خیر.
- حفظ سبک ادبی: ارزیابی تلاش مترجم در بازآفرینی زیبایی‌های زبانی و بلاغی متن اصلی.
- وفاداری به متن اصلی: بررسی اینکه مترجم تا چه حد به متن اصلی پایبند بوده و از تفسیر یا بازنویسی خودداری کرده است.
- قابلیت فهم برای مخاطب: ارزیابی روانی و سادگی زبان ترجمه و میزان درک‌پذیری آن برای خوانندگان زبان مقصد.
6. ترجمه کتاب «المقامه» چه تأثیری در مطالعات ادبی دارد؟
پاسخ:
ترجمه کتاب المقامه تأثیرات زیادی بر مطالعات ادبی و مقایسه‌ای دارد:
- شناساندن ادبیات عرب به جهان: ترجمه این اثر، امکان آشنایی محققان و دانشجویان دیگر زبان‌ها با ادبیات کلاسیک عربی را فراهم می‌کند.
- تأثیر بر سبک‌های نوشتاری: مطالعه این اثر می‌تواند بر نویسندگان و شاعران در سبک‌پردازی و استفاده از آرایه‌های ادبی تأثیر بگذارد.
- تحلیل‌های تطبیقی: این ترجمه‌ها امکان مقایسه سبک و مضامین این اثر با آثار مشابه در دیگر فرهنگ‌ها را فراهم می‌آورند.
7. چرا کتاب «المقامه» همچنان اهمیت دارد؟
پاسخ:
کتاب المقامه به دلیل ویژگی‌های ادبی منحصربه‌فرد خود همچنان مورد توجه است. این اثر نمونه‌ای بارز از هنر نثر در ادبیات عرب است که توانسته است زبان و سبک را به اوج برساند. موضوعات مطرح‌شده در کتاب، مانند اخلاقیات، جامعه و انسانیت، همچنان مرتبط با مسائل امروز هستند و پیام‌های آن قابلیت بازخوانی در زمان‌های مختلف را دارند.
8. چه نکاتی در ترجمه این اثر باید رعایت شود؟
پاسخ:
برای ترجمه کتاب المقامه باید نکات زیر رعایت شود:
- دقت در انتخاب واژگان: واژگان باید به گونه‌ای انتخاب شوند که نزدیک‌ترین معنا و حس را به متن اصلی منتقل کنند.
- حفظ سبک آهنگین متن: مترجم باید تلاش کند تا حد ممکن آهنگ و زیبایی نثر اصلی را بازآفرینی کند.
- توضیحات برای مفاهیم خاص: در صورت وجود اصطلاحات یا مفاهیمی که برای مخاطب ناآشنا هستند، ارائه توضیحات مناسب ضروری است.
- حفظ انسجام متن: داستان‌ها و بخش‌های مختلف باید به گونه‌ای ترجمه شوند که انسجام و پیوستگی آنها حفظ شود.
9. مطالعه کتاب «المقامه» برای چه کسانی مناسب است؟
پاسخ:
مطالعه کتاب المقامه برای گروه‌های زیر مناسب است:
- دانشجویان ادبیات و زبان‌شناسی: این اثر نمونه‌ای بی‌نظیر از نثر ادبی عربی است که مطالعه آن برای علاقه‌مندان به زبان و ادبیات مفید خواهد بود.
- محققان حوزه ادبیات تطبیقی: بررسی این اثر می‌تواند به تحلیل‌های مقایسه‌ای میان ادبیات عربی و دیگر ادبیات‌ها کمک کند.
- علاقه‌مندان به ادبیات کلاسیک: افرادی که به آثار کلاسیک و سبک‌های نثر قدیمی علاقه دارند، می‌توانند از این اثر لذت ببرند.
نتیجه‌گیری
کتاب المقامه شاهکاری در ادبیات عربی است که از جنبه‌های مختلف زبانی، ادبی و فرهنگی اهمیت دارد. ترجمه و نقد این اثر می‌تواند به درک بهتر از زیبایی‌های ادبی و پیام‌های عمیق آن کمک کرده و مخاطبان بیشتری را با این گنجینه ادبی آشنا کند.
