نقد و بررسي و ترجمة كتاب «المقامه»
نوشتة: شوقی ضیف با همکاری جمعی از ادبای کشورهای عربی
فهرست مطالب
مقدمه 1
ضرورت آموزش انجام تحقيق 2
سابقه و پيشينة موضوع 2
تعريف مسأله و بيان سؤالهاي اصلي تحقيق 2
فرضيه‌هاي تحقيق 3
اهداف تحقيق 3
بيان روش تحقيق 3
بخش اول: كليات 5
1- زندگي نامۀ مولّف 6
2- آثار 7
3- جايگاه شوقي ضيف در ادبيات عربي 11
4- معرفي كتاب «المقامة» 12
4- 1. كتاب شناسي 12
4- 2. موضوع كتاب 13
4- 3. بخش‌هاي كتاب 13
4- 3- 1. بخش اول: معناي مقامه 13
4- 3- 2. بخش دوم: مقامه هاي بديع الزمان همداني 13
4- 3- 3. بخش سوم: مقامه هاي حريري 14
4- 3- 4. بخش چهارم: ديگر مقامه‌ها 14
4- 4. جايگاه كتاب در ديگر تحقيقات 15
5- بررسي كتاب «المقامة» 15
5- 1. بررسي ساختار شكلي 16
5- 1- 1. عنوان كتاب 16
5- 1- 2. مقدمة كتاب 16
5- 1- 3. فصل بندي كتاب 16
5- 1- 4. مصادر و منابع 16
5- 1- 5. فهرست كتاب 17
5- 2. بررسي محتوايي كتاب 17
5- 2- 1. اسلوب كتاب 18
5- 2- 2. شيوۀ نويسنده در تأليف كتاب 18
5- 2- 3. رويكرد نويسنده به موضوع 19
5- 2- 4. ويژگي‌هاي كتاب 19
بخش دوم: ترجمة كتاب «المقامۀ» 21
مقدّمۀ نويسنده 22
[فصل اول]: معني «مقامه» 24
1- معني لغوي 24
2- معني اصطلاحي 25
3- ويژگيها و صفات 26
4- در ادبيّات جهان 27
[فصل دوم]: پيدايش مقامه توسط بديع‌الزّمان 29
1- بديع‌الزّمان 29
2- تأليف مقامات به دست بديع‌الزّمان 32
3- موضوع 41
4-اسلوب 49
[فصل سوم]: مقامة حريري 61
1- حريري 61
2- تأليف مقامات توسّط حريري 64
3- موضوع 74
4- اسلوب 88
[فصل چهارم]: مقامات مختلف 99
1- در طول تاريخ 99
2- مقامة يازجي 102
3- ويژگيها و صفات مقامات يازجي 107
نتیجه¬گیری 137
فهرست منابع 138
مقدمه
هنر نویسندگی به شکل مقامات یکی از شاهکارهای نظم و نثر در زبان عربی است. این هنر از دیرباز مورد توجه نویسندگان بزرگ عرب قرار گرفت و به عرصه ای برای نشان دادن هنرنمایی بزرگانی همچون بدیع الزمان همدانی و حریری و دیگران تبدیل شد.
منابع موجود نشان می دهد که بدیع الزمان همدانی (متوفّی 398هـ .ق) نخستین کسی بوده است که این فن را ابداع نمود و اثر او تا حد زیادی در آن زمان مورد توجه همگان قرار گرفت. پس از او، نویسندگان بزرگی همچون حریری، سیوطی، زمخشری، ناصیف یازجی، ابن وردی و دیگران به همان سبک مقاماتی را به رشتة تحریر در آوردند و در دوره های مختلف این هنر را به کمال و رشد بالایی رسانیدند.
نویسندگان معاصر و بخصوص دکتر شوقی ضیف نویسندة کتاب «المقامه»، سعی بر آن داشته اند که با گردآوری اخبار گذشتگان و در نهایت ارزیابی آنها، تصویر روشنی از موضوع مقامه و اسلوب و شیوة نویسندگان مقامات ارائه دهند و با تحلیل و بررسی دقیق مقاماتی همچون مقامات بدیع الزمان و حریری و از متأخرین مقامات ناصیف یازجی، این هنر را به همگان بشناسانند.
نگارنده در این اثر بر آن است که با ترجمة کتاب «المقامه» و بررسی شکلی و محتوایی آن، عملکرد نویسنده را مورد ارزیابی قرار دهد. بنابراین مطالب این رساله در دو بخش ارائه شده است. بخش نخست آن به بررسی اجمالی و معرفی زندگی نامه و آثار مؤلف کتاب و تحلیل و بررسی خود کتاب اختصاص دارد و بخش دوم آن نیز به ترجمة این کتاب پرداخته است.
ضرورت آموزش انجام تحقیق
با توجه به اینکه معرفی مقامات و شیوة داستان نویسی در زبان عربی، اهمیت خاصی دارد؛ این بررسی و ترجمه می تواند گام مفیدی در این رابطه برداشته و مورد استفادة پژوهشگران و اهل ادب و علاقمندان به هنر نویسندگی و آرایه های ادبی قرار گیرد.
سابقه و پيشينة موضوع
کتاب «المقامه» تا کنون به فارسی ترجمه نشده است و این ترجمه و بررسی، اولین اثر برگردان از عربی به فارسی در زمینة مقامات به شمار می¬آید. از این رو تحقیق حاضر را می¬توان گامی مفید در زمینة معرفی مقامات دانست.
تعريف مسأله و بيان سؤالهاي اصلي تحقيق
مقامات به عنوان یکی از گونه های داستان نویسی در ادبیات عربی از دیرباز، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. مقامه نویسی در زبان عربی از اهمیّت بالایی برخوردار است؛ زیرا مقامات در قالب داستان های کوتاه، همزمان دو هدف را دنبال می کند.
یکی هدف تعلیمی و دیگری هدف داستانی و روائی است. مقامات به ویژه از جهت آموزشی برای گذشتگان اهمیت فراوانی داشته است و برای آموزش واژگان غریب و نامأنوس در مجالس درس و بحث مورد استفاده قرار می¬گرفته است. اگر چه آثار فراوانی پیرامون ارزش و منزلت مقامات نگاشته شده است اما مقامات دارای ابعاد بسیار گسترده تری است که بررسی آن، خواننده را به شناخت بهتری در باب فن مقامات، رهنمون می شود.
ترجمه و نقد اثر حاضر تلاش
ی برای معرفی بهتر فن مقامات به فارسی زبانان و علاقمندان به ادبیات داستانی است. نگارنده در این پایاننامه با ارائۀ¬ ترجمه ای از کتاب «المقامه» و افزودن بررسی و تحلیل بر مقامات تلاش نموده تا این هنر ویژة داستان سرایی را معرفی نماید.
این نوشتار در پی آن است که به سؤالات زیر پاسخ دهد:
- کتاب مورد ترجمه از زوایای گوناگون چه ویژگی¬هایی دارد؟
- تا چه میزان اصول داستان نویسی در مقامات در مقایسه با الگوهای موجود داستان نویسی رعایت شده است؟
- اهداف نویسندگان مقامات چه بوده است؟
فرضيه‌هاي تحقيق
در بررسی کتاب «المقامه»، پیش فرض های زیر را در نظر داشته ایم:
- نثر به کار رفته در مقامات، نثری مصنوع و متکلّف است.
- ساختار و شکل گیری داستان در مقامات، شکلی منحصر به فرد و خاص است که همپوشی¬هایی با داستان نویسی مدرن دارد.
- هدف نخست در نگارش مقامات، جنبة تعلیمی آن می باشد.
اهداف تحقيق
اهدافی که در ترجمة این کتاب مورد نظر است عبارتند از:
- غنا بخشیدن به پژوهشهای آموزش انجام شده در زمینة مقامات و فنّ داستان نویسی عربی.
- ارائه ی اثری نقّادانه در باب مقامات.
- بررسی جنبه¬های مختلف لحاظ شده در مقامات، جهت درک بهتر اسلوب و ساختار آن.
بيان روش تحقيق
نگارنده در آغاز به ترجمة متن عربی کتاب پرداخت. متن کتاب المقامه یک متن اطلاعاتی به شمار می آید. در این نوع از متن¬ها، زبان تنها به عنوان ابزاری برای بیان اطلاعات و انتقال پیام به کار گرفته می شود و به خودی خود موضوعیت ندارد؛ از این رو، روشی که در ترجمۀ این نوع از متون مورد استفاده قرار می¬گیرد روش ترجمة معنایی یا ارتباطی است.
در مقابل متن¬های اطلاعاتی، متن¬های توصیفی قرار دارند که زبان مبدأ و ترکیب هایی که در آن بکار رفته است موضوعیت داشته و انتقال تصویرها و صور بیانی نویسنده از اهمیت بالایی برخوردار است؛ بنابراین، روش مناسب برای ترجمة این نوع از متون، روش ترجمة لفظ به لفظ است.
البته نمی توان یک متن را کاملا اطلاعاتی یا توصیفی دانست، و به همین سبب هیچ متنی را نمی¬توان بطور مطلق با یک روش خاص ترجمه کرد. زیرا در برخی از عبارات، انتقال معنا اهمیت دارد و در برخی دیگر انتقال تأثیر و پیام.
با توجه به این مسئله، در ترجمة کتاب حاضر غالباً از روش ترجمة معنایی استفاده کرده¬ایم، با این حال کوشیده ایم تا از ترجمة تفسیری متن نیز خودداری کنیم و در حد امکان به سخنان نویسنده وفادار باشیم تا خواننده اطمینان داشته باشد که چیزی جز آوای نویسنده به فارسی برگردان نشده است.
نگارنده در بخشی جداگانه به معرفی نویسنده و آثار وی پرداخته و سپس به بررسی شکلی و محتوایی کتاب روی آورده است. این بخش در ابتدای رسالة حاضر قرار داده شده است و عباراتی که برای روانی ترجمه یا زدودن پیچیدگی متن عربی به ترجمه افزوده گشته، با علامت [ ] نشان داده شده است. امید است با وجود برخی لغزشها، ترجمة این اثر بتواند ضمن آشنایی خوانندگان فارسی زبان با این هنر، گامی در شناساندن آن و معرفی نویسندة آن بردارد.
