بررسی زیبایی شناسی خطبه های طاووس، أشباح و قاصعه
حضرت علی (ع) به عنوان یکی از فصیح ترین و بلاغت ترین سخنوران جهان اسلام شناخته شده اند. خطبه های ایشان سرشار از معارف بلند و مضامین عمیق است و از نظر ادبی نیز از بالاترین سطح زیبایی و ظرافت برخوردار هستند.
در این مقاله، به بررسی زیبایی شناسی سه خطبه مشهور از نهج البلاغه، با عناوین طاووس، أشباح و قاصعه می پردازیم.
1. خطبه طاووس:
این خطبه در توصیف عظمت و شکوه خلقت خداوند ایراد شده است. حضرت علی (ع) در این خطبه با استفاده از تشبیهات و استعارات بدیع، به زیبایی هر چه تمام تر عظمت خداوند و مخلوقات او را به تصویر می کشند.
از جمله نکات بارز این خطبه از نظر زیبایی شناسی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از تشبیهات و استعارات: حضرت علی (ع) در این خطبه از تشبیهات و استعارات بسیار زیبایی استفاده کرده اند که به درک بهتر عظمت خداوند و مخلوقات او کمک می کند. به عنوان مثال، خداوند را به دریایی بی کران و مخلوقات او را به قطرات باران تشبیه می کنند.
- استفاده از آرایه های لفظی: حضرت علی (ع) در این خطبه از آرایه های لفظی مختلفی مانند سجع، موازنه و ترصیع استفاده کرده اند که به زیبایی و آهنگ کلام ایشان افزوده است.
- استفاده از لحنی حماسی: لحن این خطبه حماسی و پرشور است که به القای حس عظمت و شکوه به مخاطب کمک می کند.
2. خطبه أشباح:
این خطبه در وصف دنیا و زخارف آن ایراد شده است. حضرت علی (ع) در این خطبه با لحنی هشدار دهنده، دنیا را به مرداری گندیده و زخارف آن را به سراب های فریبنده تشبیه می کنند و از انسان ها می خواهند که فریب دنیا را نخورند و به دنبال سعادت ابدی در آخرت باشند.
از جمله نکات بارز این خطبه از نظر زیبایی شناسی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از تشبیهات و استعارات: حضرت علی (ع) در این خطبه از تشبیهات و استعارات بسیار رسا و گویایی استفاده کرده اند که به درک بهتر زشتی و پوچی دنیا کمک می کند.
- استفاده از لحنی هشدار دهنده: لحن این خطبه هشدار دهنده و تکان دهنده است که به مخاطب کمک می کند تا از غفلت و دنیا طلبی خود دست بردارد.
- استفاده از آیات و روایات: حضرت علی (ع) در این خطبه از آیات قرآن و روایات معصومین (ع) برای اثبات سخنان خود استفاده کرده اند که به اعتبار و سندیت کلام ایشان می افزاید.
3. خطبه قاصعه:
این خطبه در وصف قیامت و هول و هراس آن ایراد شده است. حضرت علی (ع) در این خطبه با جزئیات فراوان، صحنه های هولناک قیامت را به تصویر می کشند و از انسان ها می خواهند که برای آن روز هولناک آماده باشند.
از جمله نکات بارز این خطبه از نظر زیبایی شناسی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از توصیفات دقیق و ملموس: حضرت علی (ع) در این خطبه با استفاده از توصیفات دقیق و ملموس، صحنه های قیامت را به گونه ای به تصویر می کشند که گویی مخاطب خود آن صحنه ها را با چشم خود می بیند.
- استفاده از لحنی حزن انگیز و تکان دهنده: لحن این خطبه حزن انگیز و تکان دهنده است که به القای حس ترس و وحشت به مخاطب کمک می کند.
- استفاده از آیات و روایات: حضرت علی (ع) در این خطبه از آیات قرآن و روایات معصومین (ع) برای اثبات سخنان خود استفاده کرده اند که به اعتبار و سندیت کلام ایشان می افزاید.
نتیجه گیری:
خطبه های حضرت علی (ع) از جمله زیباترین و پرمغزترین متون ادبیات عرب به شمار می روند. این خطبه ها سرشار از معارف بلند و مضامین عمیق هستند و از نظر ادبی نیز از بالاترین سطح زیبایی و ظرافت برخوردار هستند.
بررسی زیبایی شناسی خطبه های طاووس، أشباح و قاصعه
فهرست مطالب
درآمد 1
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1- بيان مسأله
1-2-پیشینه پژوهش
1-3-حدود پژوهش
1-4-سوالات پژوهش
1-5- فرضیات پژوهش
1-6-اهداف پژوهش
1-7-خلاصه مراحل پژوهش
فصل دوم ـ تعاريف و نظريه¬هاي زيباشناسي
2-1-زيباشناسي
2-2- تقسيم¬بندي زيباشناسي
2-3-عناصرزيباشناسي ادبي
2- 3-1- لفظ
2- 3-2-معنا
2- 3-3-عاطفه
2- 3-3-1-معيارهاي عاطفه
2-3-4- خيال
2-3-4-1-مضامين طيف و خيال در شعر کهن عرب
2-3-5-موسيقي
فصل سوم- زندگي امام علي (ع)
3-1-قدرت ادبي اميرالمؤمنين(ع)
3-2-سيماي بلاغت در ادبي عربي تا عصر امام علي(ع)
3-3-امام علي(ع)و تأثير بر ادب عربي
فصل چهارم –تحليل زيباشناسي خطبه¬ها
4-1- خطبه طاووس
4-1-1-تحليل خطبه طاووس
4-2-خطبه أشباح
4-2-1- تحليل خطبه اشباح
4-3-خطبه قاصعه
4-3-1-تحليل خطبه قاصعه
فصل پنجم : نتيجه¬گيري و پیشنهادات
5-1- نتیجه¬گیری
5-2-پیشنهاد پژوهش
منابع عربی وفارسی
چکیده عربی
چکیده انگلیسی
مقدمه
زیبا از مصدر زیبیدن دارای معانی همچون: زیبنده، شایسته، نیکو، جمیل خوش‌نما و آراسته است و زیبایی نیز یعنی حالت و کیفیت زیبا که عبارت است از نظم و هماهنگی که همراه عظمت و پاکی، در شیئی وجود دارد و عقل و تخیل و تمایلات عالی انسان را به تحسین وا می¬دارد و لذت و انبساط پدید می¬آورد و آن امری نسبی است.
(معین، 1360: 1762) گویی از آن هنگام که بشر اندیشیدن و عاطفه وزیدن را آغاز کرده است هنرنمایی و روی آوردن به زیبایی را آغاز کرده است در تعریف زیبایی نظرهای متعددی ارائه شده است و شاید بتوان آن را حقیقتی قابل ادراک اما تعریف ناپذیر دانست و نقطه مشترک همه این تعاریف به مطلوب و خواستنی بودن زیبایی در نظر همه انسانها ختم می‌شود.
نهج‌البلاغه را می‌توان به عنوان یک منبع اصیل زیباشناختی معرفی کرد که از آغاز پدیدار شدنش بر غنای ادبیات عربی افزوده است و همه بزرگان علم و ادب از سرچشمه آن نوشیده‌اند و این اثر گران سنگ هم از جهت محتوا غنی می‌باشد و هم هماهنگی کامل میان لفظ و معنا وجود دارد و سرشار از تصویر آفرینی و واقعیت‌های جهان هستی می‌باشد و کلام امیرالمومنین علی(ع) آمیخته با فصاحت و بلاغت و جاذبه‌های لفظی و تعبیری و عبرت‌آموزی از گذشتگان و یادآوری مرگ و قیامت و موسیقی دلنشین است و چنان در جان مخاطب می‌نشیند که او می‌پندارد می‌تواند چون کلام مولا بیاورد.
اما این مخاطب را یارای قلم فرسایی نیست از آنجایی که کلام مخیل جانها را بر می‌انگیزد و ذهن را وادار به همانندسازی می‌کند و موسیقی نیز ابزاری برای القای معانی می‌باشد و معنا را زیباتر جلوه می‌دهد و عاطفه نیز مخاطب را با متن همراه می‌سازد؛ از آنجا که تک تک کلمات و جملات نهج البلاغه از جنبه زیبایی بی نظیر و در القای معانی تأثیر ژرف دارند و این زیبایی وشکوه در رساندن معانی خطبه¬ها کمک شایانی می¬کنند.
لذا پژوهشگر در این پژوهش در صدد بررسی عناصر زیبایی ادبی در سه خطبه از خطبه¬های نهج البلاغه بر¬آمده است و از میان خطبه¬های مختلف که هر کدام دارای جایگاه ویژه¬ای در معنا و زیبایی هستند سه خطبه طاووس، اشباح و قاصعه بخاطر اهمیت و تأثیری که عناصر زیبایی شناسی (لفظ، معنا، خیال، موسیقی و عاطفه) در زیبایی این خطبه¬ها دارند، انتخاب شده و مورد تحلیل و بررسی قرار می¬گیرند و در صور خیال به بررسی انواع تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه و شیوه¬های ارائه آن توسط حضرت؛ در لفظ و معنا به هماهنگی میان آن¬ها و کاربرد صحیح واژگان؛ در موسیقی به انواع سجع، جناس و کلمات آهنگین و در عاطفه به تأثیری که شیوه¬های مختلف ارائه سخن بر جان¬ها می¬گذارد می¬پردازیم.
به طور خلاصه این رساله‌یا‌تز در پنج فصل کلی نگاشته شده است:
فصل اول: به کلیات تحقیق که شامل بیان مسئله، سوابق، فرضیه‌ها، اهداف، ابزار گردآوری تحقیق می‌پردازد.
فصل دوم: به بررسی نظریه‌ها و مفاهیم زیبایی و تقسیم‌بندی آن می‌پردازد.
فصل سوم: به جایگاه ادبی امام علی (ع) و تأثیر امام علی(ع) بر ادب عربی می‌پردازد.
فصل چهارم: به بررسی عناصر زیبایی‌شناسی در خطبه‌های طاووس، اشباح وقاصعه می‌پردازد.
فصل پنجم: به نتیجه‌گیری وپیشنهادات می‌پردازد.
1-1- بیان مسأله
درباره‌ی چیستی زیبایی، سخن¬ها بسیار رانده شده است. برخی زیبایی را تناسب و هماهنگی اجزا با کل و هماهنگی اجزا با یکدیگر و عده‌ای آن را به سودمندی یا توانایی یا لذت و یا عشق تعریف کرده‌اند. تعریف زیبایی بسیار دشوار است اما بی‌شک، زیبایی یک کیفیت نگارین نمادی است که از سه ویژگی برخوردار است و موجب انبساط روح و روان آدمی می‌گردد. اولاً همراه با لذت است، ثانیاً ملزوم مطلوبیت است یعنی چیز زیبا برای شخص، دارای ارزش و مطلوبیت است.
ثالثاً شگفت انگیزی و تعجب آور بودن را به ارمغان می‌آورد.(یاسوف، 1388: 17) مطالعات فلسفی ونظری درباره زیبایی دانش زیباشناسی را به وجود آورده بر این اساس آن را می¬توان تعریف کرد:«زیبا شناسی شاخه ای از فلسفه است که با طبیعت زیبایی وداوری درباره آن سروکار دارد»یا«گستره ای از دانش است که با توصیف پدیده های هنری وتجربه زیباشناسی وتفسیر آن سرکار دارد»(عبد الحمید، 2001 :18) پيشينه گفتمان زيبايي‌شناسي در تاریخ عرب به قدمت تاريخ اعجاز قرآن كريم است.
نخستين محور زيباشناسي، نظم قرآن بود كه آن را ابراهيم بن سيار معروف به نظام مطرح كرد. وي مساله فصاحت و بلاغت عرب را مي‌شناخت و از اديبان عصر خود بود و مي‌شناخت كه چگونه عرب در نظم و نثر چير¬¬گی دارد براي نظام، اين پرسش مطرح شد كه چگونه عرب نتوانست بمانند قرآن بياورد، او نظريه اعجاز صرفه را مطرح كرد، تا نشان دهد كه با همه چندگانگي و پاشاني بودن قرآن، از نظم و اعجاز ويژه‌اي برخوردار است و به اين كتاب زيبايي مخصوص بخشيده كه غيرقابل معارضه است جاحظ شاگرد وي نيز كار استاد خود را دنبال كرد، هر چند كه او ديدگاه استادش درباره صرف را نمي‌پذيرفت، اما او كتاب نظم‌القرآن را به همين جهت نگاشت تا يادآوري كند كه برجستگي و ويژگي قرآن را به عامل بيروني مانند صرفه برنمي‌گردد و خود اين كتاب داراي نظم بي‌مانند است (زرکشی ،1997 :93)
از عناصر زیبایی‌شناسی ادبی می‌توان لفظ، معنا، عاطفه، خیال و موسیقی را برشمردکه این پژوهش به دنبال بررسی این عناصر می¬باشد:
لفظ:
لفظ یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین عنصر تشکیل دهنده‌ی یک اثر ادبی و ماده‌ی اولیه‌ی آن به شمار می‌آید و شکل ظاهری متن از زیبایی لفظ بر می‌خیزد بنابراین استفاده از کلمات نازیبا هرچند دارای مفاهیمی بلند باشد جذابیتی برای خواننده ایجاد نمی‌کند تا با متن به راحتی همراه شود.
از جمله کسانی که به لفظ اهمیت می‌دهند و آن را برتر می‌شمارند صاحب الصناعتین است که می‌گوید: «معانی میان عقلا مشترک است زیرا اتفاق می‌افتد که معنایی خوب برای بازاری و نبطی و زنگی حاصل می‌شود، اما مردمان از جهت الفاظ و چیدن و تألیف و نظم آن بر هم رجحان پیدا می‌کنند.» (عسکری: بی‌تا، 196)
مضمون یا محتوی:
مضمون یا محتوی، عبارت است از: هر آنچه که اثر هنری شامل آن است از قبیل، فکر، فلسفه، اخلاق، اجتماع، سیاست، دین یا موضوعات دیگر با اهمیت تاریخی یا ملی در اینجا مضمون یا محتوی غالبا ماده‌ی خاصی است که ادیب یا شاعر آن را به کار می گیرد و هنرمند آن را به شکل مورد نظر خود در می‌آورد. (العشماوی، لا‌تا: 220)
عاطفه:
از دیگرعناصر زیبایی‌شناسی سخن عاطفه است منظور از آن، اندوه یا حالت حماسی یا اعجابی است که شاعر از رویداد حادثه‌ای در خویش احساس می‌کند و از خواننده یا شنونده می‌خواهد که با وی در این احساس شرکت داشته باشد نمی‌توان به یقین پذیرفت که امکان آن باشد که هنرمندی حالتی عاطفی را به خواننده‌ی خویش منتقل کند، بی‌آنکه خود آن حالت را در جان خویش احساس کرده باشد». (شفیعی کدکنی، 1366: 24)
پس مراد از عاطفه و احساس بیان مفاهیمی از قبیل اندوه، شادی، نفرین، آرزو، شگفتی و … می‌باشد که گوینده به مناسبت عاطفه و احساس که قصد اظهار آن را دارد از معانی مجازی جملات خبری یا پرسشی یا امری نیز استفاده می‌کند. (شمیسا،1370: 134)
خیال:
از آنجا که خیال یک توانایی مشترک میان انسانهاست، درک و فهم تصاویر خیالی و مضامین آن کار چندان دشواری نیست هرچند که شدت و ضعف آن در میان انسانها متفاوت است. فلاسفه یونانی به طور کلی هنر را معادل تقلید و محاکات می‌دانستند. واژه تقلید یا محاکات یکی از اصطلاحات رایج در سرزمین یونان بوده و مفاهیمی چون نمایش یا باز آفرینی را به ذهن منتقل می‌کرد (آل بویه لنگرودی، 1389: 7)
شاعر حقیقت را از این حیث که حقیقت است بیان نمی‌دارد بلکه از طریق ادراک روحی و احساس عاطفی‌اش، به بیان آن می‌پردازد. گویی شاعر نوع جدیدی از حقایق را برای ما فراهم می‌کند، زیرا آنچه را که در واقع برای ما نامالوف است به تصویر می‌کشد آن نیرویی که به شاعر توان نقل حقایق را از واقعیت حسی به واقعیت جدید می‌بخشد قوه‌ی خیال است و منظور از آن، توانایی ابتکار اشیاء و تشخیص آنهاست. (خفاجی، 1995: 90)
موسیقی:
در میان عناصر زیباشناختی موسیقی عاملی مهم و اثرگذار است، نخستین عاملی که مایه‌ی رستاخیز کلمه‌ها در زبان شده و انسان ابتدایی را به شگفتی واداشته است، همین کاربرد موسیقی در نظام واژه‌ها بوده است. انسان ابتدایی رستاخیز واژه‌ها را نخستین بار در عرصه‌ی وزن یا همراهی زبان و موسیقی به هنگام کار احساس کرده است. (شفیعی کدکنی، 1386: 8)این پژوهش در صدد آن است که عناصر مذکور را در خطبه‌های طاووس، أشباح و قاصعه تحلیل و ارزیابی کند در اینجا مثالی را به عنوان نمونه ارائه می¬دهیم
«تَخالُ قَصَبَهُ مَدارِيَ مِن فِضَّهٍ وَ مَا أُنبِتَ عَلَيها مِن عَجِيبِ دَارَاتِهِ وَ شُمُوسِهِ خالِصَ العِقيانَ وَ فِلَذَ الزَّ‌بَرجَدِ» در این عبارت کلماتی به کار رفته که نهایت زیبایی و شگفت‌انگیز بودن این حیوان را بیان می‌کند به طوری که از «شموس» که جمع مکسر شمس است استفاده شد، تا درخشندگی و زیبایی آن را بیشتر مورد توجه قرار دهد و از قدرت اربابان سخن این است که مخاطبان خود را به خوبی می‌شناسد و سخن را به گونه‌ای ارائه می‌دهد که قابل درک برای آنان باشد و آنها را مجذوب و تسلیم نماید.
حضرت نیز برای آنکه طاووس را به اعرابی که با آن آشنایی نداشتند و تصویری نیز از این حیوان در ذهن آنها وجود نداشته است بهتر بشناساند کلمات و اشیای را به کار می‌بندد که برای آنها قابل لمس و دارای ارزش است چون نقره، شموس، زبرجد که در ابتدا و وسط و پایان عبارت آمده است تا با بیان اشیاء ارزشمند و زیبا بتواند گوشه‌ای از شگفتی و زیبایی این حیوان را به نمایش بگذارد و همچنین نی‌های بال طاووس را به در زیبایی و درخشندگی به نقره مانند کرده است.
در این عبارت نی‌های بال طاووس را به نقره و شکل‌های زیبایی که بر پرهای طاووس وجود دارد به زبرجد و زر خالص تشبیه کرد که مراد از این تصویر محسوس به محسوس تزیین و زیبا جلوه دادن مشبه یعنی طاووس می‌باشد .
1-2- پیشینه پژوهش
کتاب پربار نهج البلاغه از منظرهای متعدد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است که این بررسی‌ها در مسیر فهم کلام و مفاهیم بلند آن بوده است در مورد پیشینه این تحقیق می‌توان گفت که در شرح‌های مختلف نهج البلاغه مانند شرح ابن میثم، ابن ابی الحدید به طور پراکنده به زیبایی‌های هنری نهج‌البلاغه پرداخته شده است.
کتاب‌هایی چون «جلوه‌های بلاغت در نهج‌البلاغه» اثر دکتر محمد خاقانی و کتاب «صورخیال در نهج‌البلاغه تجلی آن در ادب فارسی» اثر عبدالرسول چمن خواه به بخشی از این زیبایی‌ها پرداخته‌اند و همچنین مقاله‌هایی چون «تصویرپردازی زنده در خطبه‌های نهج‌البلاغه» از دکتر مرتضی قائمی و «مؤلفه‌های تصویر هنری در نامه سی‌و‌یکم نهج‌البلاغه»از محمدخاقانی تدوین شده است که بی‌ارتباط با این رساله‌یا‌تز نیستند، اما در مورد زیباشناسی خطبه‌های طاووس، أشباح و قاصعه، تاکنون تحقیق مستقلی صورت نگرفته است.
1-3-حدود پژوهش
آشکار است که پرداختن به تمام نهج‌البلاغه در قالب یک رساله‌یا‌تز در یک زمان محدود غیرممکن است و افرادی هم که به بررسی زیباشناسی نهج‌البلاغه پرداخته‌اند تنها به ذکر نمونه‌هایی در هر خطبه بسنده نموده‌اند از آنجا که به تمام نهج‌البلاغه از خطبه‌ها تا نامه‌ها و کلمات قصار دارای زیبایی کم‌نظیری است. لذا انتخاب یک یا چند خطبه دشوار بوده به همین علت تنها به خطبه¬های طاووس، اشباح، قاصعه پرداخته شده است.
1-4-سوالات پژوهش
1-استفاده از زیباشناسی ودریافت عناصر آن تا چه اندازه درفهم معانی¬که حضرت درپی انتقال آن است موثر می¬باشد؟
2- در خطبه¬های طاووس، اشباح و قاصعه¬چه عناصر زیباشناسی ادبی وجود ¬دارد؟
1-5-فرضيات پژوهش
استفاده از زیباشناسی ودریافت عناصرآن درفهم معانی¬که
حضرت درپی انتقال آن است موثر می¬باشد.خطبه¬¬های نهج البلاغه مملو از شگفتی می¬باشد عناصر زیبا شناختی خطبه¬ها¬ می¬توان به لفظ، معنا، موسیقی خیال، عاطفه اشاره نمود.
1-6-اهداف پژوهش
با توجه به اینکه نهج البلاغه پس از قرآن در جایگاه والایی قرار دارد، قصد نویسنده در این مجال بررسی زیباشناسی خطبه‌های طاووس، أشباح، و قاصعه نهج‌البلاغه می‌باشد که از نظر لفظ و معنا در اوج هماهنگی می‌باشد و موسیقی دلنشین آن عواطف را سخت تحت تأثیر قرار می‌دهد تا با کشف واستخراج معنا، به پیام مورد نظر و ظرافت¬های معنایی در خطبه¬ها دست یابیم.و به معانی ژرفی که در آن پنهان است پی برده و به سؤالات پژوهش پاسخ گوید.
1-7-خلاصه¬ی مراحل روش پژوهش
این پژوهش به روش کتابخانه‌ای¬آموزش انجام پذیرفته واطلاعات لازم برای این پژوهش با استفاده از فیش‌برداری از کتاب‌های زیباشناسی و تفاسیر نهج‌البلاغه می‌باشد واین پژوهش در خطبه¬های طاووس، أشباح، و قاصعه به صورت توصیفی و تحلیلی می¬باشد.
